Οι Μινωικές Φρυκτωρίες ρημάζουν από τους αρχαιοκάπηλους και την αδιαφορία - Αποκαλυπτικές εικόνες
Ανάμεσα στα σιωπηλά βουνά και στις αθέατες ράχες της Κρήτης, αποκαλύπτεται σταδιακά, μέσα από δεκαετίες αρχαιολογικής έρευνας, ένα από τα πιο συναρπαστικά και ελάχιστα γνωστά επιτεύγματα του Μινωικού Πολιτισμού. Οι λεγόμενοι Σωροί – Μινωικές Φρυκτωρίες, που ερευνά εδώ και δεκαετίες ο αρχαιολόγος Νίκος Παναγιωτάκης, συνθέτουν ένα δίκτυο χιλιάδων αρχαιολογικών θέσεων στρατηγικής σημασίας, διασκορπισμένων σε όλη τη νήσο!
Είναι κατασκευές σχήματος κόλουρου κώνου, τοποθετημένες σε υψώματα, κορυφογραμμές και λόφους, έτσι ώστε να εξασφαλίζουν αδιάλειπτη οπτική επαφή μεταξύ τους. Η γεωμετρία και η διάταξή τους δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας: πρόκειται για το αρχαιότερο οργανωμένο δίκτυο επικοινωνίας και επιτήρησης στην ευρωπαϊκή ήπειρο, ένα μινωικό σύστημα μετάδοσης σημάτων με φωτιές και πυρσούς, που λειτουργούσε με ταχύτητα και ακρίβεια σε μια εποχή χωρίς γραφή, χωρίς μέταλλο σε αφθονία, χωρίς καν το άλογο.
Το Newsbomb πραγματοποίησε ρεπορτάζ στις σημαντικότερες από αυτές στην Πεδιάδα Ηρακλείου, ενώ μία από αυτές, κατά τα φαινόμενα, είναι και η φημισμένη πια Παπούρα, δηλαδή το σπουδαίο μινωικό εύρημα που εντοπίστηκε κατά τις εργασίες κατασκευής του νέου αεροδρομίου στο Καστέλλι.
Όπως προκύπτει και μας ενημερώνει ο αρχαιολόγος Νίκος Παναγιωτάκης, το φως στην Κρήτη του 1900 π.Χ., δεν ήταν απλώς φυσικό φαινόμενο, ήταν εργαλείο εξουσίας και συντονισμού. Από κορφή σε κορφή, οι φρυκτωρίες αναβόσβηναν μέσα στη νύχτα, μεταφέροντας μήνυμα, ειδοποίηση, σήμα κινδύνου ή εντολή.
Το νησί μετατρεπόταν σε ένα ενιαίο σύστημα ορατότητας, όπου η τοπογραφία γινόταν όργανο πολιτικής και στρατιωτικής διαχείρισης. Κάθε Σωρός αποτελούσε κρίκο μιας αλυσίδας φωτός που ένωνε την ακτογραμμή με την ενδοχώρα, τα λιμάνια με τα ανάκτορα, τους οικισμούς με τα βουνά. Οι Μινωίτες είχαν ήδη επινοήσει, τέσσερις χιλιετίες πριν, έναν τρόπο να επιτηρούν και να επικοινωνούν μέσα από το φως — ένα δίκτυο που συνδύαζε την ασφάλεια, την ταχύτητα και τη συλλογική μνήμη.
Δείτε το οδοιπορικό του Newsbomb:
Αρχαιολογική τεκμηρίωση και συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων
Η αρχαιολογική έρευνα του Νίκου Παναγιωτάκη στην Πεδιάδα κατέγραψε εκατοντάδες τέτοιες θέσεις, αποκαλύπτοντας ένα δίκτυο με εξαιρετική γεωμετρική ακρίβεια. Σε πολλές περιπτώσεις, η τεκμηρίωση αυτών των μνημείων αποδείχθηκε καθοριστική για την αποτροπή καταστροφικών παρεμβάσεων: σχεδιαζόμενα εργοστάσια καύσης απορριμμάτων, αιολικά πάρκα και τεχνικά έργα αποφεύχθηκαν χάρη στην επιστημονική επιμονή και τη συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου.
Οι Μινωικές Φρυκτωρίες δεν είναι λοιπόν θεωρία, είναι απτά σημεία πάνω στο σώμα της Κρήτης, υλικά τεκμήρια ενός τρόπου οργάνωσης που συνδύαζε τεχνογνωσία, στρατηγική σκέψη και διοικητική οξυδέρκεια. Κι όμως, παρά την τεκμηριωμένη σημασία τους, οι Σωροί δεν έχουν ακόμη ανακηρυχθεί επίσημα αρχαιολογικοί χώροι. Η απουσία θεσμικής προστασίας τους καθιστά ευάλωτους: έργα οδοποιίας, ανεμογεννήτριες, οικοδομικές επεμβάσεις και αρχαιοκαπηλικές ανασκαφές αλλοιώνουν ή εξαφανίζουν σταδιακά ένα μοναδικό δίκτυο που δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο!
Η αναγνώριση από την επιστημονική κοινότητα
Η επιστημονική κοινότητα έχει ήδη αναγνωρίσει τη σημασία τους. Από το 2001, στο Διεθνές Συνέδριο για τα εκατό χρόνια των ανασκαφών του Έβανς στην Κνωσό, ο Παναγιωτάκης παρουσίασε τα πρώτα δεδομένα.
Ο αρχαιολόγος Αντώνης Βασιλάκης, το 2015, τους χαρακτήρισε «νέο τύπο αρχαιολογικής θέσης», επισημαίνοντας τη συμβολή τους στην κατανόηση της μινωικής οχυρωματικής και διοικητικής γεωγραφίας. Το ψήφισμα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου της Ελούντας, το ίδιο έτος, κατέγραψε με σαφήνεια την ανάγκη λήψης άμεσων μέτρων για τη διάσωση του συνόλου των αρχαιολογικών θέσεων συμπεριλαμβανομένων και των σωρών και γενικότερα για την προστασία του ιστορικού τοπίου της Κρήτης.
Ο Σωρός της Παπούρας
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Σωρού της Παπούρας, μιας φρυκτωρίας στην Πεδιάδα που είχε εντοπιστεί και δημοσιευθεί ήδη από το 2006. Όταν σχεδιάστηκε στη θέση αυτή η εγκατάσταση ραντάρ για το νέο αεροδρόμιο Ηρακλείου στο Καστέλλι, η προγενέστερη αρχαιολογική τεκμηρίωση αποδείχθηκε καθοριστική. Η ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε επιβεβαίωσε πλήρως την ταύτιση της θέσης ως Μινωικής Φρυκτωρίας, οι αρχαιολόγοι γνώριζαν εξαρχής ότι πρόκειται για καταγεγραμμένο σωρό και αντιμετώπισαν την περιοχή με τον σεβασμό που αρμόζει σε τεκμήριο μοναδικής σημασίας.
Ο Σωρός της Παπούρας δεν αποτελεί απλώς μία από τις εκατοντάδες θέσεις του δικτύου, αποτελεί σύμβολο της αρχαιολογικής ευθύνης και της δύναμης της επιστημονικής έρευνας να προστατεύει τη μνήμη από τη λήθη και την εργολαβία.
Η κατάσταση των φρυκτωριών σήμερα - Έρμαια των αρχαιοκάπηλων, της αδιαφορίας και της... «ανάπτυξης»
Το Newsbomb παρουσιάζει αναλυτικά ορισμένους από τους σωρούς και την κατάσταση στην οποία βρίσκονται σήμερα. Φανταστείτε, η πολιτεία να είχε κάνει το... αυτονόητο και να τις είχε προστατέψει και αναδείξει με τον τρόπο που θα έπρεπε. Θα μιλούσαμε για ένα παγκόσμιας εμβέλειας δαιδαλώδες μνημειακό δίκτυο, του πρώτου επικοινωνιακού συστήματος της ανθρωπότητας! Κι όμως, η κατάσταση είναι η παρακάτω...
Σωρός του Παντελή
Ανήκει στους Αποστόλους. Είναι η μεγαλύτερη και η καλύτερα σωζόμενη Μινωική φρυκτωρία. Η έκτασή της υπερβαίνει τα 2.5 στρέμματα και το ύψος τα 8 μέτρα. Στις εικόνες διακρίνεται η βόρεια ακτογραμμή, η ευρύτερη περιοχή του αεροδρομίου Καστελλίου και οι δυτικοί πρόποδες των Λασιθιώτικων βουνών.
Σωρός της Βίγλας
Ανήκει στο Χαρασό. Έχει μερικώς καταστραφεί από την τοποθέτηση κεραίας τηλεπικοινωνιών, ενώ κακοποιείται συνεχώς από πρόβατα και δραστηριότητες αρχαιοκαπήλων. Διακρίνονται οι ακτινωτοί τοίχοι στήριξης και καμένο χώμα και στάχτες – υπολείμματα πυρών.
Σωρός του Αμυγδαλιού
Ανήκει στους Αποστόλους. Ο Σωρός του Αμυγδαλιού είναι μεγαλύτερος από το Σωρό της Παπούρας. Στην κορυφή της φρυκτωρίας υπήρχε γερμανική οχύρωση για τον έλεγχο της κεντρικής Πεδιάδας και των περασμάτων. Έχει άφθονα κομμάτια πηλού όλων των μεγεθών.
Σωρός της Ανεμοσυκιάς
Ανήκει στον Μοχό. Ο Σωρός της Ανεμοσυκιάς στο Βουνό του Εντείχτη βρίσκεται βοριοανατολικά του Μοχού και νοτιοανατολικά του ανακτόρου των Μαλλίων και σε άμεση σύνδεση με αυτό. Έχει σχεδόν καταστραφεί από λαθρανασκαφές.
Σωρός στον Κάστελλο
Ανήκει στην Ζίντα. Ο ιδιοκτήτης του χώρου κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της φρυκτωρίας με μπουλντόζα και φύτεψε αμπέλι. Στην τομή φαινόταν καθαρά ένα στρώμα στάχτης με απανθρακωμένους καρπούς κριθαριού και μικρά αγγεία. Η φρυκτωρία αυτή προστάτευε τον Παλαιοανακτορικό οικισμό με το τοπωνύμιο Γέρο Σπήλιος.
Σωρός της Κοπράνας
Ανήκει στην Ελιά. Στην πρώτη εικόνα έχουμε τη θέση του Ιερού Κορυφής στη Μεγάλη Κουτσούρα της Ελιάς όπου λειτουργούσε ένα από τα μεγαλύτερα λατομεία στα περίχωρα του Ηρακλείου. Στην επόμενη εικόνα διακρίνουμε το Σωρό στην Κοπράνα όπου λειτουργούσε ένα δεύτερο λατομείο (βόρεια από το πρώτο). Η φρυκτωρία αυτή είναι η πλησιέστερη στην θάλασσα αλλά και την πόλη του Ηρακλείου. Βρίσκεται στην κυριολεξία στον αέρα.
Πούπα Κουκουλίτας
Ανήκει στις Γωνιές Μαλεβιζίου. Ελέγχει τα περάσματα από και προς το Ηράκλειο και τον Ψηλορείτη. Δυστυχώς έχει σχεδόν καταστραφεί από μπουλντόζα και στην κορυφή της τοποθέτησαν πλαστική δεξαμενή νερού.
Σωρός στο Μπιζάνι
Ανήκει στο Σκαλάνι. Ο Σωρός στο Μπιζάνι είχε χρησιμοποιηθεί από τους Γερμανούς ως βάση πυροβόλων για την κάλυψη του λιμανιού στο Ηράκλειο, έτσι κατεστράφη εσωτερικά. Από το σημείο αυτό ελέγχει τον κεντρικό δρόμο από και προς την Πεδιάδα.
Προφήτης Ηλίας
Ανήκει στην Ανώπολη. Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία κτίστηκε για πρώτη φορά πάνω στην φρυκτωρία στα τέλη του 19ου αιώνα. Καταστράφηκε όμως από τους οθωμανούς στα γεγονότα που έλαβαν χώρα το 1896 επειδή γνώριζαν ότι οι Χριστιανοί χρησιμοποιούσαν την φρυκτωρία ως παρατηρητήριο. Χτίστηκε ξανά η εκκλησία στις αρχές του 20ου αιώνα στην ίδια θέση. Τα τελευταία χρόνια έγινε επιχωμάτωση του Σωρού και διαμόρφωση του χώρου όπως βλέπουμε στη φωτογραφία. Η φρυκτωρία ελέγχει την βόρεια ακτογραμμή μαζί με εκείνη της Έδερης. Νότια είναι το λατομείο της Ανωπόλεως.
Σγουροκεφάλι
Ανήκει στο Μεσοχωριό Μονοφατσίου. Ελέγχει τα περάσματα προς τα Αστερούσια, την ανατολική και δυτική Μεσαρά. Ο Σωρός κατεστράφει ολοσχερώς για το φύτεμα ελαιοδέντρων. Έκτισαν τις πέτρες, όπως φαίνεται στη φωτογραφία, και άνοιξαν τον λάκκο που βλέπουμε κυνηγώντας τους θησαυρούς που ονειρεύονταν.
Στροβίλι
Ανήκει στη Χερσόνησο. Η φρυκτωρία έχει καταστραφεί εντελώς. Οι πέτρες που αφαιρέθηκαν από τους τοίχους της τοποθετήθηκαν όπως φαίνεται στη φωτογραφία για να κάθονται όσοι ανέβαιναν για να απολαύσουν τη θέα. Η φρυκτωρία αυτή ελέγχει το φαράγγι του Αποσελέμη και τη βόρεια ακτογραμμή μαζί με το Σωρό της Έδερης και το Σωρό της Χερσονήσου (που βρίσκεται ανατολικότερα).
Σωρός της Έδερης
Καταστράφηκε κατά την τοποθέτηση του ραντάρ από τους Αμερικανούς τη δεκαετία του ’60, άφησαν όμως ένα τμήμα σαν ‘μάρτυρα’ κάτω από το ραντάρ. Σώζεται ένα τμήμα της πλακόστρωτης βάσης του Σωρού.
Σωρός της Παπούρας (πριν την ανασκαφή)
Ανήκει στο Καστέλλι. Ο Σωρός της Παπούρας πριν την ανασκαφή του. Έχει ακριβώς την ίδια εικόνα με όλους τους υπόλοιπους Σωρούς-Μινωικές Φρυκτωρίες. Κατά την ξενάγηση που έκανα στα μέλη της πρωτοβουλίας πολιτών για την προβολή-προστασία και την αειφόρο ανάπτυξη της Πεδιάδας.
Σωρός Ψείρας
Ανήκει στην Κριτσά. Βρίσκεται νότια της πόλης του Αγίου Νικολάου και ελέγχει το παραθαλάσσιο πέρασμα προς την Ιεράπετρα και τη Σητεία.
Σωρός της Χερσονήσου
Ο Σωρός της Χερσονήσου βρίσκεται νοτιοδυτικά της Πάνω Χερσονήσου και ελέγχει το πέρασμα προς την Πεδιάδα και το Οροπέδιο. Καταστράφηκε από τους εφέδρους για τη δημιουργία πέτρινων πεζουλιών όπου κάθονταν για την παρακολούθηση των εκπαιδευτικών τους προγραμμάτων. Στη φωτογραφία φαίνονται τα υπολείμματα της βάσης του κυκλικού πύργου του Σωρού.
Σωρού το Λαγκάδι
Ανήκει στον Πατσίδερο. Βρίσκεται στο νότιο δυτικό άκρο της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας και επικοινωνούσε με φρυκτωρίες στο Μονοφάτσι και την Μεσαρά. Παρά τις παρεμβάσεις του Νίκου Παναγιωτάκη αλλά και του αρχαιοφύλακα και της ίδιας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, δεν κατέστη δυνατό να αποτραπούν οι εργασίες από τον ιδιοκτήτη με μπουλντόζα γύρω από την φρυκτωρία που την έφερε σε κατάσταση κατάρρευσης. Για να αποτραπεί η κατάρρευση προτάθηκε να στηριχτεί η φρυκτωρία με τοίχο που όμως δεν χτίστηκε ποτέ. Η καταστροφή από λαθρανασκαφές συνεχίστηκε και ο ιδιοκτήτης τώρα έχει τοποθετήσει περίφραξη τουλάχιστον 3.5 μέτρα, απαγορεύοντας ουσιαστικά την επίσκεψη στη Μινωική φρυκτωρία.
Φλεχτρό
Ανήκει στις Γωνιές. Από τη θέση αυτή ελέγχει τις προσβάσεις από και προς τα Λασιθιώτικα Βουνά.Υπάρχουν εγκαταστάσεις της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.
Αστράκη Παναγιά
Κατεστραμμένη φρυκτωρία από διέλευση αγροτικού δρόμου και φύτεμα ελαιοδέντρων. Βρίσκεται βορειοδυτικά και κάτω από την αρχαία Αρκαδία.
Ανάγκη για άμεση προστασία και θεσμική κατοχύρωση
Όπως αναφέρει ο Νίκος Παναγιωτάκης στο Newsbomb, το σχήμα των σωρών, που συχνά θυμίζει ταφικούς τύμβους, οδηγεί ανενημέρωτους πολίτες ή κυνηγούς θησαυρών να τους σκάβουν, πιστεύοντας ότι πρόκειται για τάφους. Έτσι, ένα από τα σπουδαιότερα τεχνικά και επικοινωνιακά επιτεύγματα της προϊστορίας κινδυνεύει να χαθεί κάτω από τις μπουλντόζες της ανάπτυξης ή την άγνοια της εποχής.
Η υπόθεση των Σωρών- Μινωικών Φρυκτωριών δεν αφορά μόνο την αρχαιολογία· αφορά τον τρόπο που η σύγχρονη κοινωνία διαχειρίζεται τη μνήμη της. Ένα τεχνολογικό δίκτυο 40 αιώνων παραμένει ακόμη αχαρτογράφητο, ανασφαλές, απροστάτευτο. Κι όμως, αυτό το δίκτυο υπήρξε η πρώτη «τηλεπικοινωνιακή υποδομή» της Ευρώπης, ένα πλέγμα φωτεινών γραμμών που μετέδιδε μηνύματα με την ίδια ταχύτητα και αγωνία που σήμερα μεταδίδονται τα ψηφιακά σήματα...
«Αν το αφήσουμε να σβήσει, δεν θα χαθεί απλώς ένα μνημείο, θα χαθεί ένα κεφάλαιο της ανθρώπινης ευφυΐας, η μαρτυρία ότι πριν από τη γραφή, πριν από το μέταλλο, πριν από την πόλη, ο άνθρωπος της Κρήτης είχε ήδη βρει τρόπο να επικοινωνεί με το φως. Η ανακήρυξή τους ως προστατευόμενων αρχαιολογικών μνημείων και η ανάδειξή τους ως ενιαίου δικτύου του Μινωικού Πολιτισμού δεν είναι ζήτημα τοπικού ενδιαφέροντος.
Είναι υπόθεση παγκόσμιας πολιτιστικής ευθύνης. Γιατί κάθε Σωρός που καταρρέει, κάθε πέτρα που αφαιρείται, κάθε κορφή που αλλοιώνεται, διακόπτει μια αλυσίδα φωτός που συνέδεε την Κρήτη με τον ουρανό της προϊστορίας — κι εκεί, μέσα στη νύχτα των τεσσάρων χιλιετιών, χάνεται μια φλόγα που κάποτε ένωσε τον πρώτο ευρωπαϊκό πολιτισμό», καταλήγει ο Νίκος Παναγιωτάκης.
Δείτε φωτογραφίες με τις έρευνες του αρχαιολόγου, πριν από 20 χρόνια. Διακρίνεται ο εκδότης του περιοδικού Κρητικό Πανόραμα, Γιώργος Πατρουδάκης, στο οποίο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το θέμα.
