Ουκρανία: Το ψυχικό αποτύπωμα του πολέμου στα παιδιά - Οι συμβουλές των ειδικών στο Newsbomb.gr

Νατάσα Παυλοπούλου

Ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί άμεση και αυξανόμενη απειλή για τη ζωή και την ευημερία των 7,5 εκατομμυρίων παιδιών της χώρας, σύμφωνα με τη Unicef. Οι ανθρωπιστικές ανάγκες πολλαπλασιάζονται, καθώς οι μάχες εντείνονται. Παιδιά χάνουν τη ζωή τους. Παιδιά τραυματίζονται. Και εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά εγκαταλείπουν τα σπίτια τους, αναζητώντας ασφάλεια και προστασία. Ενίοτε ολομόναχα... Όπως ο 11χρονος Χασάν που έφτασε μόνος από την Ουκρανία στη Σλοβακία και έγινε σύμβολο της μεγαλύτερης προσφυγική κρίσης που ζει η Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κατοικίες, σχολεία, ορφανοτροφεία και νοσοκομεία δέχθηκαν επίθεση. Μη στρατιωτικές υποδομές όπως εγκαταστάσεις ύδρευσης και αποχέτευσης έχουν πληγεί, αφήνοντας εκατομμύρια ανθρώπους χωρίς πρόσβαση σε τρόφιμα και νερό. Η ιστορία της 6χρονης Τάνια απο την πολιορκημένη Μαριούπολη που πέθανε από αφυδάτωση σοκάρει. «Τα τελευταία λεπτά της ζωής της ήταν μόνη, εξαντλημένη, φοβισμένη, τρομερά διψασμένη»,δήλωσε ο δήμαρχος της πόλης Βαντίμ Μποϊτσένκο.

Στον αντίποδα, η καλοσύνη των ξένων που αφήνουν βρεφικά καρότσια, λούτρινα αρκουδάκια και σημειώματα καλωσορίσματος στα συνοριακά περάσματα γειτονικών χωρών με την Ουκρανία για να υποδεχθούν τα μικρά παιδιά στο νέο τους «σπίτι».

Πόλεμος και παιδιά. Δύο ειδικοί ψυχικής υγείας αναλύουν στο Newsbomb.gr τι σημαίνει για τους ανήλικους η φρίκη του πολέμου, πώς εγγράφονται μέσα τους οι εικόνες της τραγωδίας και πώς μπορεί να θωρακίσει το περιβάλλον τις αθώες ψυχές τους. Η Νίκη Δαρμογιάννη, παιδαγωγός-ψυχοθεραπεύτρια Msc Κοινωνικής Ψυχιατρικής-Παιδοψυχιατρικής και η Νατάσα Ευαγγελή, ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια αναλύουν το ψυχικό αποτύπωμα του πολέμου στα παιδιά.

Στις μέρες μας, είναι πλέον ευρέως γνωστό και αποδεκτό ότι τα παιδιά για την ομαλή ψυχοσυναισθηματική τους ανάπτυξη έχουν ανάγκη από ένα περιβάλλον που θα τους παρέχει πέρα από αγάπη και φροντίδα και την αίσθηση της σταθερότητας και της ασφάλειας. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον είναι που θα δημιουργηθεί χώρος για παιχνίδι, ανάπτυξη της φαντασίας και ελεύθερη δημιουργική ενασχόληση, θα δημιουργηθεί δηλαδή αυτό που ο παιδίατρος και ψυχαναλυτής D.W. Winnicott ονόμαζε «διευκολυντικό» περιβάλλον λέει η Νίκη Δαρμογιάννη.

Συμπληρωματική στα παραπάνω και πολύ βασική είναι και η ύπαρξη μιας ρουτίνας, ενός καθημερινού προγράμματος που επαναλαμβάνεται και που θα ενισχύσει το αίσθημα της ασφάλειας, επιτρέποντας έτσι στα παιδιά να είναι πιο σίγουρα για τις ικανότητες τους και να δομήσουν σταδιακά τον χαρακτήρα τους.

Πόλεμος, η ακραία μορφή επιθετικότητας

Η διατάραξη αυτού του σταθερού πλαισίου είτε λόγω ενδοοικογενειακών δυσμενών καταστάσεων (βίας, πένθους, αιφνίδιου αποχωρισμού κλπ) είτε λόγω εξωγενών παραγόντων (φυσικών καταστροφών, πανδημιών κλπ) αφήνει έκδηλα τραύματα στον παιδικό ψυχισμό. Πόσο μάλλον το ξέσπασμα ενός πολέμου που πλήττει ευθέως την ίδια τη ζωή και η απειλή θανάτου παίρνει σάρκα και οστά.

Ο πόλεμος εξάλλου είναι η ακραία μορφή επιθετικότητας, καθώς η βία και η αγριότητα ξεπερνούν κάθε λογικό πλαίσιο. Βομβαρδισμοί, μαζικές εκτελέσεις, βιασμοί, εκτοπισμοί και απώλειες σε πολλά επίπεδα αφήνουν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στους επιζώντες.

Πιο ευάλωτα σε αυτές τις καταστάσεις είναι τα παιδιά, τα οποία σε αντίθεση με τους ενήλικες δεν έχουν προλάβει να αναπτύξουν επαρκώς τους κατάλληλους μηχανισμούς άμυνας στην αντιμετώπιση αντιξοοτήτων, πόσο μάλλον στην αντιμετώπιση της ακρότητας που επιφέρει ένας πόλεμος.

Το πώς και πόσο θα τα επηρεάσει ο πόλεμος είναι βέβαια συνισταμένη πολλών παραγόντων και εξαρτάται από:
-το αν συνοδεύεται από απώλεια γονέων, κοντινών συγγενικών προσώπων ή φίλων
-τον σωματικό τραυματισμό των ίδιων των παιδιών ή τον βασανισμό τους
-τη διάρκεια και την ένταση του πολέμου
- την απώλεια κατοικίας
-τον εκτοπισμό
-την ηλικία
- τα ατομικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας
-τον βαθμό ψυχικής ανθεκτικότητας (Με τον όρο ψυχική ανθεκτικότητα, εννοούμε την ικανότητα του ατόμου να ανακάμπτει μετά ή μέσα από καταστροφές και να συνεχίζει την εξέλιξή του. Το να είναι κανείς ανθεκτικός βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν δυσκολεύεται ή ότι δεν βιώνει άγχος ή ψυχικό πόνο. Αντιθέτως. Αυτό που χαρακτηρίζει τους ψυχικά ανθεκτικούς είναι η δυνατότητα που έχουν να βρίσκουν νόημα στη ζωή και να συνεχίζουν παρά τις αντιξοότητες. Πρόκειται εξάλλου για μια ικανότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί και είναι πιο πολύ μια δυναμική διαδικασία και όχι τόσο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας).

Kαθοριστικός ο ρόλος των ενηλίκων

Το κατά πόσο θα πληγούν τα παιδιά από έναν πόλεμο εξαρτάται επιπλέον και από τον τρόπο που θα αντιδράσουν οι ενήλικες γύρω τους και κυρίως οι γονείς τους. Το πώς δηλαδή αυτοί θα μεταβολίσουν το παράλογο του πολέμου, τον φόβο του θανάτου και τον αγώνα για επιβίωση, θα επηρεάσει και τον τρόπο που θα το αντιληφθούν και θα το επεξεργαστούν και τα παιδιά.

Χαρακτηριστική είναι άλλωστε η ταινία του Ρ. Μπενίνι «Η ζωή είναι ωραία», όπου ο πατέρας φυλακίζεται μαζί με τον μικρό γιο του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και με απίστευτη μαεστρία πείθει το παιδί του ότι το στρατόπεδο είναι απλά ένα παιχνίδι. Στην πραγματική ζωή βέβαια το ψυχικό αποτύπωμα στα παιδιά παραμένει ανεξίτηλο και η εμπειρία ενός πολέμου αποτελεί γεγονός που δεν ξεπερνιέται ποτέ. Αντιθέτως, το τραύμα πολλές φορές μοιάζει να περνά από γενιά σε γενιά, ειδικά σε περιπτώσεις γενοκτονιών (διαγενεακό συλλογικό τραύμα).

Κλινικά ευρήματα επίσης επιβεβαιώνουν και την ύπαρξη συμπτωμάτων άγχους ακόμη και σε βρέφη ή πολύ μικρά παιδιά τα οποία γεννήθηκαν σε περιόδους πολέμου. Αυτό είναι απόλυτα κατανοητό καθώς τόσο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης όσο και τους πρώτες μήνες της ζωής του ανθρώπου, στρεσσογόνοι παράγοντες που επηρεάζουν τη μητέρα έχουν άμεση επίδραση τόσο στο έμβρυο όσο και στο νεογέννητο.

Η εμπειρία επίσης από την παροχή ψυχοκοινωνικής βοήθειας σε προσφυγικούς καταυλισμούς όπου καταφεύγουν εκτοπισμένοι πληθυσμοί, μας επιβεβαιώνει ότι και τα παιδιά εμφανίζουν αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη και διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), όπως και οι ενήλικες. Αυτό που διαφέρει είναι η εκδήλωση των συμπτωμάτων. Για παράδειγμα, ένας ενήλικας μπορεί να εκδηλώσει το άγχος του και λεκτικά, ενώ ένα παιδί είναι πιο πιθανό να το σωματοποιήσει ή να το εκφράσει με επιθετικότητα.

Επιπρόσθετα, κάποια παιδιά που έχουν βιώσει πόλεμο εκδηλώνουν μεγαλύτερη δυσκολία τόσο στον αποχωρισμό (προσώπων, πραγμάτων, χώρων) όσο και στο να εμπιστευτούν τους άλλους (ειδικά ενήλικες) και να συνάψουν σταθερό συναισθηματικό δεσμό. Οι καταστάσεις αυτές μάλιστα είναι πιο πιθανό να εμφανιστούν σε παιδιά που έχουν βιώσει πολλαπλές απώλειες ή έχουν «πολυτραυματιστεί» (κατά τη διάρκεια του πολέμου δηλαδή έχουν βιαστεί ή έχουν πέσει θύματα βασανιστηρίων ή trafficking, έχουν απαχθεί και στρατολογηθεί, είναι ασυνόδευτα κλπ).

Σχηματικά και λίγο απλουστευτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε παιδιά μικρότερης ηλικίας το άγχος μπορεί να εμφανιστεί με τη μορφή διαταραχών ύπνου κ σίτισης, με ενούρηση, επιθετικότητα ή και απόσυρση. Σε παιδιά σχολικής ηλικίας μπορεί να παρουσιαστούν επιπρόσθετα και μαθησιακές δυσκολίες, δυσκολίες συγκέντρωσης ή και αυτοτραυματισμοί, αν και αυτοί είναι συνηθέστεροι σε εφήβους.

Η ανάγκη κανονικότητας και η επιθυμία για ζωή

Συμπερασματικά λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έναρξη πολέμου, αποτελεί το πρώτο σοκ. Από κει και πέρα σημαντικό ρόλο στο «βάθος» και στη διάρκεια του ψυχικού αποτυπώματος θα διαδραματίσει μεταξύ άλλων και η διαχείριση που θα υπάρξει στην καθημερινότητα «εντός πολέμου».

Όπως ήδη ειπώθηκε και στην αρχή δηλαδή, τα παιδιά έχουν ανάγκη από ρουτίνα και αίσθηση κανονικότητας, ακόμη και υπό συνθήκες πολέμου. Οι εικόνες παιδιών που παίζουν και γελούν μες στα χαλάσματα ενός βομβαρδισμένου τοπίου ή ανάμεσα από λασπωσμένες σκηνές σε έναν προσφυγικό καταυλισμό αποδεικνύουν αφενός αυτή ακριβώς την ανάγκη για μια κάποια κανονικότητα και αφετέρου ότι το ένστικτο και η επιθυμία για ζωή είναι πολύ ισχυρά.

Κλείνοντας, αξίζει να τονιστεί ότι σημαντικός παράγοντας για την επούλωση των τραυμάτων είναι και το κατά πόσο διαφαίνεται κάποια προοπτική μετά την έξοδο από τις εμπόλεμες ζώνες. Αφού δηλαδή διασφαλιστεί η ζωή και η επιβίωση και βρεθεί ασφαλές μέρος, τι προοπτική μπορεί να δοθεί για επανεκκίνηση;

Το σίγουρο είναι ότι η ζωή σε προσφυγικούς καταυλισμούς χωρίς καμία προοπτική για το μέλλον επανατραυματίζει το άτομο, υπό την έννοια ότι του στερεί τη δυνατότητα να επουλώσει τα τραύματά του και να ανακτήσει την ελπίδα για τη ζωή. Και σε αυτές τις συνθήκες τα παιδιά έχουν ακόμη πιο αυξημένο κίνδυνο για εκδήλωση ψυχολογικών ζητημάτων.

Κάθε εμπειρία γύρω από τον πόλεμο και τις ακρότητές του, οφείλουμε να τη δούμε μέσα από την μοναδικότητά της, ενταγμένη στο εκάστοτε ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενό της, αλλά και στο πλαίσιο του μοναδικού κάθε φορά τρόπου με την οποία τηναντιλαμβάνεται κάθε άτομο, λέει η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια, Νατάσα Ευαγγελή.

Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, όταν τα παιδιά εκτεθούν σε μια συνθήκη πολέμου, πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας ότι υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που διαφοροποιούν τον τύπο και τη σοβαρότητα του τραύματος που θα υποστούν. Σε αυτούς τους παράγοντες περιλαμβάνονται η ένταση της βίας που εκδηλώνεται, η διάρκεια του πολέμου, ο ενδεχόμενος χωρισμός από τους γονείς και την κοινότητα ζωής τους, η ηλικία των παιδιών, αλλά και το τι συνέβη μετά το πέρας της οξείας φάσης.

Ένας από τους παράγοντες που θα κάνουν ένα παιδί να τραυματιστεί, λιγότερο ή
περισσότερο είναι, πρώτον, εάν θα υπάρχει η φυσική παρουσία των γονιών, ή των
υποκατάστατων των γονιών, στις συνθήκες του ψυχικού τραυματισμού, και δεύτερον, η ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι γονείς.

Η Άννα Φρόυντ, μελετώντας τον πόλεμο στο βιβλίο της «Πόλεμος και παιδιά», παρατήρησε ότι τα παιδιά τα οποία είχαν γονείς ψύχραιμους κοντά τους, παρά τις δύσκολες συνθήκες που δημιουργεί ο πόλεμος, τραυματίστηκαν-επηρεάστηκαν λιγότερο από εκείνα των οποίων οι γονείς τους απουσίαζαν ή ήταν αρκετά ταραγμένοι.

Έτσι, στο ίδιο βιβλίο αναγνώρισε, όσον αφορά το άγχος, ότι ένα κομμάτι του εξαρτάται από το άγχος των γονιών, με την έννοια ότι το παιδί ταυτίζεται μαζί τους, νιώθει το ίδιο με τους γονείς του. Τα παιδιά, ήδη στην ηλικία ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο έτος, όπως κάθε άνθρωπος γενικότερα σε μια άλλη κλίμακα, έχουν ένα κομμάτι ικανότητας και ανάγκης σύνδεσης και αγάπης, όπως επίσης όμως και ένα κομμάτι που έχει επιθετικότητα και καταστροφικότητα.

Η αγάπη που εκδηλώνεται υπό συνήθεις συνθήκες απέναντί τους από το περιβάλλον τους, όπως και η εκπαίδευση, περιορίζουν αυτό το κομμάτι επιθετικότητας. Αν όμως σε
ευαίσθητες παιδικές ηλικίες όπου ο ψυχισμός είναι ακόμη εύπλαστος, προκύψουν
εξωτερικές συνθήκες που περιέχουν πολλή βιαιότητα, όπως στον πόλεμο, αυτή η
«εξημέρωση» του καταστροφικού μπορεί να μη γίνει σε μη επαρκή βαθμό και το παιδί
ενδέχεται να κρατήσει ένα ενεργό κομμάτι καταστροφικότητας μέσα του, το οποίο
ενδεχόμενα να δημιουργήσει προβλήματα εντός του και στη σχέση του με τους άλλους.

Έτσι, ο ψυχικός τραυματισμός στο παιδί μπορεί να προκληθεί ή να ενισχυθεί από κάποιους παράγοντες:
1. Από τη βιαιότητα των συμβάντων
2. Από την έλλειψη ψυχικής προετοιμασίας για αυτό που θα προκύψει
3. Από την ψυχική του ικανότητα να μεταβολίσει, να εκφράσει λεκτικά σκέψεις
επ’αυτού και να κατανοήσει αυτό το τραυματικό.

Με αυτήν την έννοια, όσο νωρίτερα μπορεί κανείς να προετοιμάσει ένα παιδί για το
τραυματικό που θα έρθει, αυτό μπορεί να λειτουργήσει θετικά. Επιπλέον, θα ήταν καλό να εξηγήσει κανείς στο παιδί, ανάλογα με την ηλικία του, με πιο απλούς τρόπους αν είναι μικρό και πιο σύνθετους αν είναι μεγαλύτερο, αυτό που συμβαίνει, να του δώσει νόημα, ακόμα και αν αυτή η εξήγηση προκαλεί συναισθήματα στενοχώριας ή ανησυχίας, αυτό είναι καλύτερο από το να βρεθεί το παιδί απροετοίμαστο απέναντι στο σοκ, μην καταλαβαίνοντας αυτό που συμβαίνει.

Στην παρούσα συγκυρία με την Ουκρανία, πέρα από τους άλλους τραυματικούς
παράγοντες, μπορούμε να αναλογιστούμε πως το σοκ, η βιαιότητα, η καταστροφή γύρω, οι θάνατοι, ενδεχομένως οι αποχωρισμοί, η μετακίνηση που μπορεί να χρειαστεί να γίνει, η απώλεια της εστίας, είναι εξαιρετικά τραυματικοί παράγοντες.

Οπότε, μια συναισθηματική σταθερότητα που θα ήταν ευκταίο να υπάρξει γύρω από το
παιδί, μια διαθεσιμότητα να ακούσουμε τις αγωνίες του, μπορεί να αποτελέσει έναν
αντισταθμιστικό παράγοντα απέναντι στην κατάρρευση άλλων σταθερών της ζωής του.

Επίσης, λαμβάνοντας υπόψιν αυτό που είπαμε για την ψυχική επίδραση που μπορεί να
έχει επάνω στο παιδί η κατάσταση των γονιών του, είναι δυνατό να βοηθήσουμε το παιδί και με έναν έμμεσο αλλά πολύ σημαντικό τρόπο, υποστηρίζοντας και περιβάλλοντας τους γονείς του.

Πολύ συχνά η ένταση των συμβάντων και η επίδρασή τους στον ψυχισμό όλης της οικογένειας, μπορεί να απαιτήσει παρέμβαση ειδικών του χώρου της ψυχικής υγείας. Είναι ενδεικτικό ότι, ιδιαίτερα στις δυτικές χώρες, το κράτος έχει συγκροτήσει σε μόνιμη βάση υπηρεσίες ειδικών παρέμβασης στην κρίση και την καταστροφή.

Διαβάστε επίσης:

Πόλεμος στην Ουκρανία: Έξι φορές που η ζωή νίκησε το θάνατο - Ελπίδα μέσα στα συντρίμμια

Πόλεμος στην Ουκρανία: Συγκινεί το σπαρακτικό κλάμα μικρού παιδιού που περπατά μόνο προς τα σύνορα