Το μολύβι θα νικήσει τη μηχανή;
«Υπάρχει σωστή απάντηση σε όλα;» με είχε ρωτήσει η Εύα, μία μαθήτρια γυμνασίου. Χαμογέλασα. Γιατί καμιά φορά η ίδια η ερώτηση έχει μεγαλύτερη αξία από την απάντηση. Η ερώτηση ανοίγει δρόμους, γεννά αμφιβολία, πυροδοτεί σκέψη. Η απάντηση κλείνει τον κύκλο, τον σφραγίζει.
Κι όμως, το εκπαιδευτικό μας σύστημα φαίνεται να έχει αποφασίσει ότι οι ερωτήσεις δεν έχουν θέση. Σταδιακά, από το δημοτικό μέχρι τις πανελλαδικές, τα παιδιά μαθαίνουν ότι δεν χρειάζεται να αναρωτιούνται. Αρκεί να θυμούνται. Να αποστηθίζουν. Να αναπαράγουν. Έτσι χτίζουμε γενιές που διδάσκονται να εκτελούν αντί να δημιουργούν.
Ένα σχολείο που φοβάται τις ερωτήσεις
Η αλήθεια είναι ότι το σημερινό σχολείο αντιμετωπίζει την ερώτηση σαν απειλή. Αν ένα παιδί ρωτήσει «γιατί;» έξω από το πλαίσιο της ύλης, η συζήτηση γρήγορα κόβεται. Η ύλη δεν έχει χώρο για περιέργεια. Η ύλη πρέπει να «βγει». Κι έτσι, η κριτική σκέψη, ο υγιής σκεπτικισμός, η δημιουργικότητα – όλα όσα σήμερα ζητά απεγνωσμένα η αγορά εργασίας – παραμένουν ατροφικά.
Η ρίζα αυτής της παθογένειας βρίσκεται στις πανελλαδικές εξετάσεις. Όλο το εκπαιδευτικό οικοδόμημα χτίζεται γύρω από αυτές. Σκοπός δεν είναι να μάθεις, αλλά να απαντήσεις «σωστά» σε έναν προκαθορισμένο αριθμό ερωτήσεων. Η ερώτηση του μαθητή, η δική του φωνή, δεν έχει καμία αξία.
Και τότε μπαίνει η τεχνητή νοημοσύνη
Σ’ αυτό το πλαίσιο, η τεχνητή νοημοσύνη μοιάζει με μια ειρωνεία της ιστορίας. Γιατί αν η εκπαίδευσή μας βασίζεται στην αποστήθιση, η AI έρχεται να την καταργήσει. Ένα εργαλείο που μπορεί να συνθέτει, να απαντά, να αναπαράγει γρηγορότερα και καλύτερα από κάθε μαθητή.
Αλλά τι συμβαίνει τότε; Ο μαθητής δεν ιδρώνει. Δεν παλεύει με την ύλη. Δεν αναρωτιέται «τι θέλω να πω;» – απλώς αφήνει τη μηχανή να το πει για εκείνον. Κι όπως ένας μυς που δεν γυμνάζεται, ατροφεί. Η μνήμη αδυνατίζει. Η κρίση θολώνει. Η αντοχή χάνεται.
Η επιστροφή του μολυβιού
Σήμερα παρουσιάζεται ένα ενδιαφέρον φαινόμενο στις Ηνωμένες Πολιτείες: η επιστροφή στα «blue books», τα γραπτά εντός τάξης. Εκεί όπου ο μαθητής γράφει με μολύβι και χαρτί, μπροστά στον δάσκαλο, χωρίς βοηθήματα. Ξαναζωντανεύουν επίσης οι προφορικές εξετάσεις, οι διά ζώσης συζητήσεις, τα εργαστήρια.
Γιατί; Γιατί μόνο έτσι μπορείς να βεβαιωθείς ότι ο μαθητής πράγματι κατανόησε. Ότι η φωνή που ακούς είναι η δική του. Κι ότι έχει μάθει όχι μόνο να δίνει απαντήσεις, αλλά – κυρίως – να κάνει ερωτήσεις. Αν η Εύα σήμερα μάθαινε να ρωτά, θα είχε ένα σύστημα που την ενθαρρύνει, όχι που την αποθαρρύνει.
Από τον κίνδυνο στην ευκαιρία
Στην Ελλάδα, με ένα σύστημα που ήδη ευνουχίζει τη φαντασία, ο κίνδυνος είναι προφανής: αν η AI μπει χωρίς κατεύθυνση, τότε ακόμη και η προσπάθεια της μελέτης για τις εξετάσεις υπονομεύεται. Αντί να παλέψουν με το δύσκολο και να ιδρώσουν πάνω από τα τεστ προσομοίωσης, αρκετοί μαθητές χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη για να αποφύγουν το σκληρό διάβασμα. Το αποτέλεσμα; Χαμηλότερες αποδόσεις στην εξεταστέα ύλη.
Όμως, μπορούμε να δούμε και την άλλη όψη. Η AI μπορεί να γίνει ο συνεργός που θα μας απελευθερώσει από την παπαγαλία. Να αφήσει χώρο στα παιδιά να ασκηθούν στο ουσιαστικό: στη διατύπωση ερωτήσεων, στη διερεύνηση, στη δημιουργία.
Πρακτικά, μπορεί να βοηθήσει έναν μαθητή:
- Να δημιουργήσει έναν οδηγό μελέτης.
- Να λάβει εναλλακτικές εξηγήσεις για μια έννοια που δεν κατάλαβε.
- Να δει παραδείγματα εφαρμογών ώστε να εμβαθύνει.
- Να οργανώσει τον χρόνο του με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.
- Να συνομιλήσει με ένα εργαλείο που του επιστρέφει νέες ερωτήσεις, ενισχύοντας τη σκέψη.
Έτσι, η AI γίνεται εργαλείο που καλλιεργεί την προσπάθεια και όχι μέσο για να την αποφύγουμε.
Ένα νέο εκπαιδευτικό συμβόλαιο
Αν πραγματικά θέλουμε να προετοιμάσουμε τους νέους για την αβεβαιότητα του αύριο, πρέπει να ξαναγράψουμε το συμβόλαιο της εκπαίδευσης. Όχι με άξονα τις πανελλαδικές και την αποστήθιση, αλλά με επίκεντρο την ερώτηση.
Η AI μπορεί να είναι το εργαλείο που θα καθαρίσει το τοπίο από τον θόρυβο της μηχανικής απομνημόνευσης. Μπορεί να μας επιτρέψει να προστατεύσουμε τις δεξιότητες που μετράνε πραγματικά: κριτική σκέψη, φαντασία, ανθεκτικότητα. Δεξιότητες που χτίζονται μόνο με κόπο, με απορίες, με συζητήσεις.
Κι ίσως τότε να επιστρέψουμε στην αλήθεια που η Εύα διαισθάνθηκε τόσο νωρίς: ότι η αξία δεν βρίσκεται πάντα στην απάντηση, αλλά στην ερώτηση που τολμάς να κάνεις.