Το ελληνικό «Περλ Χάρμπορ»: Η άγνωστη ιστορία πίσω από τον τορπιλισμό της «Έλλης» από τους Ιταλούς

Η 15η Αυγούστου 1940 ξεκίνησε με κατάνυξη και ευλάβεια: λαός ολόκληρος είχε συγκεντρωθεί στην Τήνο για να τιμήσει τη Μεγαλόχαρη. Το καταδρομικό «Έλλη» είχε φτάσει υπό σταθερό σημαιοστολισμό, για να δώσει το λαμπρό παρόν στις εορταστικές εκδηλώσεις.

Στην γέφυρά του ο κυβερνήτης, πλοίαρχος Χατζόπουλος, με ανησυχία αλλά και υπευθυνότητα, διέταξε αυστηρά μέτρα ασφαλείας, είχε τους λέβητες σε πλήρη πίεση και τα αντιαεροπορικά σε επιφυλακή. Όμως κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την απροκάλυπτη θηριωδία που θα ακολουθούσε, μέσα στην πιο ιερή ημέρα του ελληνικού ημερολογίου.

Η αθέατη απειλή βυθισμένη κάτω από τη θάλασσα

Το ιταλικό υποβρύχιο Delfino, υπό τη διοίκηση του υποπλοιάρχου Τζουζέπε Αϊκάρντι, είχε αποπλεύσει τη νύχτα της 14ης Αυγούστου από τη Λέρο με αποστολή να πλήξει ελληνικά ή «ενδεχομένως εχθρικά» πλοία σε Τήνο, Σύρο και Κορώνη. Το πρωί της 15ης, το υποβρύχιο πλησίασε καταδύοντας στο λιμάνι της Τήνου. Από το περισκόπιο ο Αϊκάρντι είδε το σημαιοστολισμένο «Έλλη» και —όπως απέδωσε ο ίδιος μετά τον πόλεμο— «δεν έχασε την ευκαιρία».

Η στιγμή της έκρηξης και η θρυαλλίδα του πόνου

Στις 08:25 π. μ., λίγο πριν ξεκινήσει η λιτανεία της εικόνας της Παναγίας, το υποβρύχιο εξαπέλυσε τρεις τορπίλες. Μία μόνο βρήκε το στόχο: η έκρηξη στο μηχανοστάσιο και τις δεξαμενές πετρελαίου ήταν καταστροφική. Το πλοίο έλαβε κλίση, πυκνός καπνός σκέπασε τον ουρανό, και το «Έλλη» βυθίστηκε περίπου μία ώρα μετά, παρότι το πλήρωμά του αγωνίστηκε να το κρατήσει στην επιφάνεια. Οι άλλες δύο τορπίλες αστόχησαν και εξερράγησαν στην προκυμαία, καταστρέφοντας τμήμα του λιμενοβραχίονα, χωρίς όμως θύματα εκεί.

Θύματα, τραύματα και η προδοσία της ουδετερότητας

Εννέα ναύτες και υπαξιωματικός χάθηκαν, και 24 τραυματίστηκαν. Μια γυναίκα στην ακτή υπέκυψε από καρδιακή προσβολή όταν η δεύτερη τορπίλη εκτόξευσε θραύσματα και τρόμο στο πλήθος. Η ελληνική κυβέρνηση, υπό τον Μεταξά, έκρυψε αρχικώς τα ευρήματα της έρευνας, φέροντας τον φάκελο της επίθεσης ως υποβρύχιο «άγνωστης εθνικότητας», προκειμένου να μην προκαλέσει η ίδια στρατιωτική σύγκρουση — αλλά ο λαός, βουτηγμένος στην οργή, γνώριζε την αλήθεια.

Μαρτυρίες επιζώντων που ανατριχιάζουν

Εβδομήντα χρόνια μετά, κάτοικοι της Τήνου που ήταν παρόντες θυμούνται: Ο Γιώργος Αμιραλής θυμάται: «Όλα έμοιαζαν να κυλούν κανονικά, η μέρα ήταν ηλιόλουστη… το ‘Ελλη… βρισκόταν αγκυροβολημένο… περίπου 600 μέτρα…» Μόλις ακούστηκε η πρώτη έκρηξη, σάστισαν όλοι πριν ακούσουν τη δεύτερη στη μύτη του μόλου. «Μας λέγανε: Απομακρυνθείτε, έγινε έκρηξη στα καζάνια του Έλλη». Ο Γιώργος Μαλλιάρης διηγείται πως «ήταν σαν σκηνικό κόλασης… μια γυναίκα αρμενικής καταγωγής πέθανε από καρδιακή προσβολή». Η φρίκη απλώθηκε άμεσα, καθώς ο καπνός, οι κραυγές και η ανακολουθία της στιγμής λύγισαν κάθε ανθρώπινο συναίσθημα.

Η σύγκρουση της πολιτικής με τη λαϊκή οργή

Ο Τύπος, υπό κυβερνητικές οδηγίες, κράτησε μετριοπαθή στάση, απευθυνόμενος σε ένα συγκλονισμένο κοινό που είχε ήδη αναγνωρίσει την ταυτότητα των ενόχων: φασιστική Ιταλία. Άπαντες, από κάθε πολιτικό χώρο, ένιωσαν την επίθεση ως μάχη εναντίον της ψυχής της χώρας. Ο πρέσβης Grazzi στο ημερολόγιό του σημείωνε πως η ελληνική κοινωνία, βαθιά διχασμένη από πολιτικές διαφορές, ενώθηκε εκείνη τη μέρα γύρω από ένα κοινό αίσθημα: αποφασιστικότητα να αντισταθεί μέχρι τέλους.

Η αντίσταση σώθηκε από ψαράδες ήρωες

Στο χάος του ναυαγίου, δύο αλιευτικά — «Προποντίς» και «Ελένη» του Μιχάλη Πετυχάκη — πλησίασαν το πλοίο παρά τον κίνδυνο νέας έκρηξης. Ο Πετυχάκης διέταξε άμεσα τη διάσωση των τραυματισμένων, που εν τέλει σώθηκαν χάρη στην προσωπική του αυτοθυσία. Τιμήθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο και το κράτος για το θάρρος του. Είναι συγκλονιστικό ότι μέσα στην καταστροφή βγήκαν στο φως ψυχές με θάρρος εθνικό, φωτίζοντας την ελληνική αντοχή ακόμα και μέσα στο σκοτάδι.

Η εκδίκηση της ιστορίας και η μνήμη που δεν ξεχνά

Μετά τον πόλεμο, η Ιταλία παρέδωσε στην Ελλάδα το ελαφρύ καταδρομικό Eugenio di Savoia, μετονομασμένο σε «Έλλη» και ενταγμένο στον στόλο το 1950 ως αποζημίωση. Το ναυάγιο του πρωτότυπου «Έλλη» εντοπίστηκε από δύτες τη δεκαετία του 1980 — σήμερα ένα κομμάτι ιταλικής τορπίλης εκτίθεται στο Ναυτικό Μουσείο Πειραιά, βουβός μάρτυρας της θυσίας.

Μια πράξη που άναψε τη φωτιά της εθνικής αντίστασης

Ο τορπιλισμός της «Έλλης» ήταν η πρώτη απώλεια της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο — δύο μήνες πριν επίσημα κηρυχθεί πόλεμος. Ήταν η πρώτη σπίθα που άναψε τη φλόγα της εθνικής αντίστασης, το «καλωσόρισμα» στον πόλεμο που δεν ήθελε κανείς, αλλά ήρθε με ορμή και αποφασιστικότητα. Κάποτε, κάποιος το χαρακτήρισε ως το ελληνικό «Περλ Χάρμπορ» — και μάλλον δεν υπερβάλλει.

Η στρατηγική διάσταση και η διεθνής σκηνή

Η πράξη αυτή δεν ήταν τυχαία ούτε απομονωμένη. Εντασσόταν σε μια ευρύτερη ιταλική πολιτική προκλήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο Μουσολίνι, παρασυρμένος από την επιθυμία να μιμηθεί τις επιτυχίες του Χίτλερ, επιδίωκε να επιβάλει τον έλεγχο στο Αιγαίο, γνωρίζοντας ότι η Ελλάδα κατείχε θέσεις στρατηγικής σημασίας για τις θαλάσσιες οδούς. Ο τορπιλισμός της «Έλλης» ήταν μια δοκιμή: μια μέτρηση των ελληνικών αντανακλαστικών, αλλά και ένα μήνυμα προς τη Βρετανία ότι η Ιταλία ήταν έτοιμη να χτυπήσει όποιον σταθεί εμπόδιο στα σχέδιά της.

Η ψυχολογία ενός έθνους πριν τη θύελλα

Ο ελληνικός λαός, κουρασμένος από την οικονομική κρίση και τους πολιτικούς διχασμούς της δεκαετίας του ’30, βρήκε σε αυτό το γεγονός μια κοινή ταυτότητα: την πεποίθηση ότι η πατρίδα απειλείται και οφείλει να αμυνθεί. Αν και η κυβέρνηση Μεταξά απέφυγε τη ρήξη εκείνη τη στιγμή, η κοινωνία είχε ήδη ετοιμαστεί ψυχολογικά για τον πόλεμο. Ο τορπιλισμός έσπειρε τον σπόρο της ενότητας που θα άνθιζε στις 28 Οκτωβρίου.

Η μνήμη ως όπλο του μέλλοντος

Η «Έλλη» δεν είναι απλώς ένα πλοίο που χάθηκε. Είναι σύμβολο θυσίας, τιμής και προδομένης ουδετερότητας. Κάθε 15η Αυγούστου, η Ελλάδα δεν γιορτάζει μόνο τη Μεγαλόχαρη· θυμάται και τους ναυτικούς που έπεσαν, τους πολίτες που τρόμαξαν, και το πικρό μάθημα ότι η ελευθερία δεν χαρίζεται. Είναι μια υπενθύμιση ότι η ιστορία έχει τον τρόπο της να επανέρχεται, και ότι η εθνική εγρήγορση είναι η μόνη ασπίδα απέναντι στην ύπουλη επίθεση.