Αριστείδης Στεργιάδης: Ο Αρμοστής της Ελλάδας στη Σμύρνη ήταν μια σκοτεινή προσωπικότητα;

Ένα από τα πρόσωπα που συνδέονται με τη μικρασιατική καταστροφή και έχουν απασχολήσει πολλούς ιστορικούς και όχι μόνο, ήταν ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης (1861-1950). Θα δούμε τη βιογραφία του ως τον Αύγουστο του 1922 και τη στάση του κατά τις τελευταίες μέρες της Σμύρνης, η οποία προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις μεταξύ των Ελλήνων της πρωτεύουσας της Ιωνίας.

Ποιος ήταν ο Αριστείδης Στεργιάδης; - Οι σχέσεις με τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Ο Αριστείδης Στεργιάδης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1861. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα και στη συνέχεια ειδικεύτηκε στο οθωμανικό Δίκαιο, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Δυτική Ευρώπη ως το 1889, οπότε επέστρεψε στη γενέτειρά του και άρχισε τη δικηγορική του σταδιοδρομία. Το 1905 πήρε μέρος στο Κίνημα του Θερίσου και εκεί γνωρίστηκε και συνδέθηκε φιλικά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Για τη συμμετοχή του στο Κίνημα του Θερίσου, φυλακίστηκε για ένα χρόνο από τις βρετανικές στρατιωτικές Αρχές που επιτηρούσαν τότε την τάξη στην περιοχή του Ηρακλείου.

Αμέσως μετά την απελευθέρωσή του, ο Στεργιάδης αναμείχθηκε στα κοινά με την εκλογή του στο αξίωμα του Προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου στο Ηράκλειο. Τη θέση αυτή διατήρησε ως το 1910. Πριν ακόμα η Κρήτη ενωθεί με την Ελλάδα, ο Στεργιάδης είχε σημαντική συμβολή στη σύνταξη νόμων που σχετίζονταν με τον μουσουλμανικό πληθυσμό της ελληνικής επικράτειας. Ασχολήθηκε κυρίως με βακουφικά ζητήματα, με τα κτήματα των μοναστηριών δηλαδή που βρίσκονταν έξω από τα όριά τους (βακούφια), ένα από τα ζητήματα που ρυθμιζόταν με τη Συνθήκη των Αθηνών (1913). Το 1917 ο Στεργιάδης τοποθετήθηκε από τον Βενιζέλο στη θέση του Γενικού Διοικητή Ηπείρου. Η Ήπειρος, πλην του τμήματός της ως την Άρτα που απελευθερώθηκε το 1881 εντάχθηκε στην Ελλάδα το 1912-1913 είχε προβλήματα τόσο με το νεοϊδρυθέν αλβανικό κράτος, όσο και με τους Ιταλούς, οι οποίοι πάντοτε την εποφθαλμιούσαν. Μάλιστα, μεταξύ 1917-1919, οι Ιταλοί είχαν καταλάβει ένα τμήμα του ακριτικού Πωγωνίου (το λεγόμενο «Τρίγωνο του Πωγωνίου») με κορυφές του «Τριγώνου», το Καλπάκι, το Μολυβδοσκέπαστο και το χωριό Στρατίνιστα, στο όρος Κασιδιάρης.

Η παρουσία του Στεργιάδη στην Ήπειρο θεμελίωσε τη φήμη του για τις διοικητικές του ικανότητες, καθώς κατάφερε όχι μόνο να διαχειριστεί άψογα το θέμα των διεκδικήσεων Αλβανών και Ιταλών, αλλά και να αντιμετωπίσει με αποτελεσματικό τρόπο τη ληστεία, οξύτατο πρόβλημα της εποχής για την Ήπειρο πατάσσοντάς την σε μεγάλο βαθμό.

Ο Στεργιάδης στη Σμύρνη

Η άκρως επιτυχημένη θητεία του Στεργιάδη στην Ήπειρο κα η εμπιστοσύνη που είχε στο πρόσωπό του ο Βενιζέλος οδήγησαν τον Κρητικό πολιτικό στην απόφαση να του αναθέσει τη διοίκηση της Σμύρνης. Την απόφαση αυτή είχε πάρει ο Βενιζέλος από την αρχή των διαπραγματεύσεων με τις δυνάμεις της Αντάντ και την εντολή που έλαβε η Ελλάδα για «απόβαση» στη Σμύρνη. Ο Στεργιάδης αρχικά ήταν επιφυλακτικός. Όμως, οι παρακλήσεις του Βενιζέλου, αλλά κυρίως τα αιματηρά επεισόδια στην πρωτεύουσα της Ιωνίας στις 15 Ιουνίου 1919, κατά την απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων εκεί έκαναν τον Στεργιάδη να αναθεωρήσει την απόφασή του. Τρεις μέρες αργότερα έφτασε στη Σμύρνη. Ανέλαβε τα καθήκοντά του Ύπατου Αρμοστή, από τον οποίο όλοι θα έπαιρναν διαταγές.

Ο χαρακτήρας του Στεργιάδη και η «θητεία» του στη Σμύρνη

Υπήρξαν πολλοί συνεργάτες του Βενιζέλου που τον συμβούλευσαν να μην στείλει τον Στεργιάδη στη Σμύρνη, αυτός όμως ήταν αμετάπειστος και θεωρούσε πως μόνο ο Στεργιάδης μπορούσε να καταφέρει να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες του αξιώματος. Σύμφωνα με τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών, η Ελλάδα όφειλε να δίνει «εξετάσεις» συνεχώς για την ισότιμη μεταχείριση Ελλήνων και Τούρκων στην Ιωνία και την Αιολίδα, αν ήθελε να παραμείνει στις περιοχές αυτές και μετά τη λήξη της πενταετούς μεταβατικής περιόδου.

Ο Στεργιάδης υπήρξε οπαδός της ελληνοτουρκικής φιλίας και συνύπαρξης, κάτι που προσπάθησε να εφαρμόσει στα εδάφη της Μικράς Ασίας. Αυτό όμως ήταν αδιανόητο για τους Έλληνες της περιοχής, ιδιαίτερα μετά τις μαζικές σφαγές του 1914-1918 Ελλήνων από τους Τούρκους.

Ο Στεργιάδης ήταν αυτό που σήμερα λέμε «τεχνοκράτης». Παρά τα περί αντιθέτου λεγόμενα ήταν έντιμος και ακέραιος χαρακτήρας. Ακούραστος και διορατικός, ταυτόχρονα όμως οξύθυμος, άκαμπτος και αυταρχικός. Σε όλη τη διάρκεια της Αρμοστείας του απείχε από κάθε κοινωνική εκδήλωση, καθώς πίστευε ότι αυτό θα βοηθούσε τη μικρασιατική υπόθεση και θα προστάτευε τον ίδιο από οποιαδήποτε φθορά. Έζησε μοναχικά, αποφεύγοντας συστηματικά τις επαφές με την καλή κοινωνία της Σμύρνης, την οποία έδειχνε να υποτιμά. Απέφευγε επίσης κάθε είδους διασκέδαση, με αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί ακοινώνητος και μισάνθρωπος.

Όλα τα χρόνια της ελληνικής παρουσίας στη Σμύρνη (1919-1922), η πόλη συνέχιζε να είναι χώρος διασκεδάσεων και έρωτα. Στις συναθροίσεις στα ιδιωτικά σαλόνια και τις λέσχες, που ήταν σχεδόν καθημερινές, οι πολιτικές συζητήσεις διεξάγονταν φανερά, παρουσία ανθρώπων διαφόρων εθνικοτήτων, κάποιοι από τους οποίους ενδεχομένως ήταν κατάσκοποι Άγγλων και Γάλλων. Οι Έλληνες αξιωματικοί πρωταγωνιστούσαν στις χορευτικές βραδιές της Σμύρνης. Ο Στεργιάδης, που κατηγορήθηκε άδικα για ανήθικη και ακόλαστη ζωή άσκησε χρηστή διοίκηση, επιβάλλοντας δημόσια τάξη και σχετικά ειρηνική συμβίωση Ελλήνων και Τούρκων. Το «ελεύθερο» που είχε από τον Βενιζέλο στη διοίκηση της πόλης, τον οδήγησε μερικές φορές να παίρνει μεροληπτικές, υπέρ των Τούρκων, αποφάσεις. Ο Στεργιάδης ήταν ψυχρός σκεπτικιστής και γνώστης των παρασκηνιακών διεργασιών που λάμβαναν χώρα στην Ευρώπη για το μικρασιατικό.

Η διορατικότητα(;) ή η καλή πληροφόρηση που είχε από το εξωτερικό, για την αλλαγή της στάσης των Συμμάχων απέναντι στη χώρα μας έκαναν τον Στεργιάδη να θέλει να εγκαταλείψει τη θέση του Ύπατου Αρμοστή, όμως οι παραιτήσεις του, που συνοδεύονταν από ενημέρωση για τα τεκταινόμενα σε βάρος της Ελλάδας και τις διαφαινόμενες δραματικές εξελίξεις, δεν γίνονταν δεκτές.

Οι αμφιλεγόμενες αποφάσεις του Στεργιάδη και ο απίστευτος κυνισμός του για τους πρόσφυγες

Ο Στεργιάδης έδειξε ότι ήταν αποφασισμένος να διοικήσει χωρίς παρεμβάσεις από την Αθήνα ή τη Δημογεροντία της Σμύρνης. Στην πρόσοψη του κτιρίου της Ύπατης Αρμοστείας κυμάτιζαν ταυτόχρονα η ελληνική και η τουρκική σημαία. Διατήρησε Τούρκους υπαλλήλους σε κατώτερες διοικητικές θέσεις υπάγοντάς τους στον διοικητικό μηχανισμό της ελληνικής Ύπατης Αρμοστείας. Σε ένα από τα 14 τμήματά της, στο τμήμα μουσουλμανικών υποθέσεων, τοποθέτησε επικεφαλής Μουσουλμάνο , τον Τουρκοκρητικό, προσωπικό φίλο του Ε. Βενιζέλου Αλή Ναΐπ Ζαδέ, που είχε διατελέσει νομάρχης Δράμας και Καβάλας.

Σύντομα ο Στεργιάδης ήρθε σε ρήξη και με τον αρχηγό του Στρατού Παρασκευόπουλο, που δεν μπορούσε να καταλάβει την πολιτική της λήθης και της συμπάθειας προς τους Τούρκους. Σταδιακά όσοι βρέθηκαν απέναντι στον Στεργιάδη άρχισαν να ζητούν την αντικατάστασή του. Οι Ρέπουλης και Διομήδης, στενοί συνεργάτες του Βενιζέλου, μετά από προτροπή του Αρχιστράτηγου Παρασκευόπουλου ενημέρωσαν τον Κρητικό πολιτικό για την ανικανότητα του Στεργιάδη να εκτελέσει τα καθήκοντά του ,σύμφωνα βέβαια με την άποψή τους.

Η απάντηση του Βενιζέλου έδειχνε την απεριόριστη εμπιστοσύνη του προς τον Ύπατο Αρμοστή και έκλεινε ως εξής:
"Παρακαλώ να με πιστεύσητε ότι καν δι 24 μόνον ώρας αφήναμε να επικρατήσουν πολιτικαί αντιλήψεις των στρατιωτικών μας θα είμεθα χαμένοι’’.
Στην ιστορία έχει μείνει η απάντηση που έδωσε στον Γεώργιο Παπανδρέου που πήγε στη Σμύρνη ως εκπρόσωπος του Κόμματος των Φιλελευθέρων, για τη διαφαινόμενη καταστροφή: "Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;" ρώτησε ο Παπανδρέου για να πάρει την απίστευτη απάντηση: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα». (Γρηγόριος Δαφνής, «Η Ελλάς Μεταξύ Δύο Πολέμων»).

Χρυσόστομος και Στεργιάδης

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι σχέσεις του ηρωικού Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου με τον Στεργιάδη. Από την πρώτη συνάντησή τους, ο Χρυσόστομος κατάλαβε ότι οι απόψεις τους ήταν εντελώς διαφορετικές. Όμως, προτίμησε να κρατήσει μια «χριστιανικά ανεκτική» στάση απέναντι στον Ύπατο, για το καλό της εθνικής υπόθεσης.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Στεργιάδης απέφευγε να εκκλησιαστεί! Πίστευε ότι ο Ελληνορθόδοξος κλήρος είχε εθνικιστική συμπεριφορά, ενώ τα κηρύγματά του από άμβωνος ήταν μισαλλόδοξα και ξεσήκωναν τους Έλληνες εναντίον των Τούρκων. Θεωρούσε ότι ο Κλήρος και οι ιερωμένοι έπρεπε να περιοριστούν στα θρησκευτικά τους καθήκοντα και να αφήσουν την πολιτική και τη διοίκηση σε εκείνον και στις οδηγίες που είχε λάβει από τον Βενιζέλο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Στεργιάδης χειροδίκησε (!) κάποιες φορές σε βάρος ιερωμένων. Πολύ συχνά τους έβριζε και τους απειλούσε: «Ιεροί κανόνες, εθνικοί κανόνες και Ευαγγέλιο είμαι εγώ» έλεγε συχνά! Όταν τον Νοέμβριο του 1920 ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές, ο Στεργιάδης, μετά από συμβουλές του παρέμεινε στη θέση του. Σύντομα ήρθε σε σύγκρουση με τη νέα κυβέρνηση. Όταν η Ελλάδα απομονώθηκε από τους συμμάχους της και αντιμετώπιζε το αυξανόμενο τουρκικό εθνικιστικό κίνημα, ο Βενιζέλος πρότεινε στον Στεργιάδη να αναλάβει την ηγεσία ενός τοπικού αυτονομιστικού κινήματος, με σκοπό, μετά την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού, τη δημιουργία αυτόνομου Ιωνικού Κράτους. Ο Στεργιάδης αρνήθηκε. Στη συνέχεια αρνήθηκε να αναλάβει την ηγεσία του Κόμματος των Φιλελευθέρων, τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών, ακόμα και τη θέση του πρωθυπουργού (!). Μόνιμη απάντηση του ήταν ότι δεν έχει πολιτικές βλέψεις…

Η φυγή του Στεργιάδη από τη Σμύρνη

Στις 25 Αυγούστου 1922, στις 6.30 μ.μ. ο Στεργιάδης βγήκε από το σπίτι του στην προκυμαία, κοντά στη Λέσχη των Κυνηγών κλείδωσε την πόρτα και διήνυσε τα 20 μέτρα που τον χώριζαν από την αγγλική ατμάκατο που τον περίμενε. Δύο ναύτες τον βοήθησαν ν’ ανέβει σ’ αυτή, αφού πρώτα παρέδωσε τη βαλίτσα του. Στη συνέχεια επιβιβάστηκε στο θηριώδες βρετανικό θωρηκτό «Iron Duke», με πλήρωμα 1.000 ναύτες και αξιωματικούς. Ακόμα και για τη φυγή του Στεργιάδη υπάρχουν αντιφατικές μαρτυρίες.

Έχει γραφτεί ότι υπήρχαν πάρα πολλοί που επιχείρησαν να τον λιντσάρουν, αλλά τον προστάτευσαν Άγγλοι ναύτες. Επικριτές του γράφουν ότι εγκατέλειψε τους δύο φρουρούς του, ο ένας μάλιστα από τους οποίους, ένας «ευσταλής» Κρητικός χωροφύλακας σφαγιάστηκε λίγο αργότερα από τους Τούρκους. Ακόμα και για το αυτοκίνητό του, μια Chevrolet του 1920 που παρέμεινε παρκαρισμένο στο γκαράζ του, ενώ θα μπορούσαν τουλάχιστον δέκα άτομα να μεταφερθούν με αυτό ως το Τσεσμέ. Ο Στρατηγός Παπούλας επιβεβαίωνε τα περί γιουχαϊσμάτων και οργισμένου πλήθους, όμως αντλεί τις πληροφορίες του από άλλους, καθώς ο ίδιος ήταν στην Αθήνα από τον Μάιο του 1922. Διαφορετική γνώμη έχει ο συγγραφέας Μιχάλης Νοταράς, αυτόπτης μάρτυρας της αναχώρησης του Στεργιάδη: «… το πλήθος δεν υπερέβαινε τα δέκα άτομα και η μόνη αποδοκιμασία υπήρξε κάποια ύβρις που εξεστομίσθη από έναν των παρόντων, η οποία όμως δεν απευθύνετο προσωπικώς προς τον Στεργιάδην, αλλά προς τον εκρόσωπον του Ελληνικού Βασιλείου…».

Πού και πώς έζησε μετά το 1922 ο Στεργιάδης;

Ο Στεργιάδης βρέθηκε μετά τη φυγή του από τη Σμύρνη, στη Νίκαια της Γαλλίας, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του (1950). Κάποιοι έγραψαν ότι έπρεπε να είναι ο έβδομος που θα εκτελούνταν στο Γουδί. Όμως, ούτε ο ίδιος ήρθε πριν τη δίκη στην Ελλάδα, ούτε η Επαναστατική Κυβέρνηση τόλμησε να τον φέρει, έστω και δια της βίας. Ο Ύπατος, δεν ήρθε ποτέ στην Ελλάδα ως τον θάνατό του. Πώς βιοποριζόταν όμως;

Έχει γραφτεί ότι του έδινε χρήματα το Ελληνικό Κράτος, ο Νικόλαος Πλαστήρας, που πέθανε όμως με 100 δραχμές στην τσέπη ή κάποιος πλούσιος ανιψιός του. Ακόμα και ότι τον χρηματοδοτούσε έμμεσα ο Βενιζέλος γράφτηκε. Άλλοι πάλι έγραψαν ότι υπήρξε μέλος της βρετανικής μασονίας, όπως και ο Βενιζέλος, η οποία τον χρηματοδοτούσε. Μέχρι και ότι ζούσε με χρήματα της βρετανικής κυβέρνησης, της οποίας ήταν πράκτορας γράφτηκε, χωρίς όμως αποδείξεις. Ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα και μίλησε μόνο στον συγγραφέα Κ. Ουράνη και τον δημοσιογράφο Αποστολόπουλο, της εφημερίδας «Πατρίς». Σε αυτόν ανέφερε κάτι ενδιαφέρον ότι η Ελλάδα ηττήθηκε στη Μ. Ασία, γιατί εφάρμοσε την πολιτική της Μ. Βρετανίας, όχι τη δική της.

«Σκοτεινή προσωπικότητα» χαρακτηρίζεται πάντως από τη συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών, ενώ αποτελεί κόκκινο πανί όχι μόνο για όλους σχεδόν τους Μικρασιάτες, αλλά και για τους υπόλοιπους Έλληνες. Φαίνεται μάλιστα ότι υπάρχουν και σκιές για τη διοίκηση του στην Ήπειρο, που προς το παρόν, παραμένουν σε στάδιο έρευνας...