Το DNA μας και η σωστή επιλογή φαρμάκου

Δημήτρης Ρούκας

Ψυχίατρος - Μέλος Δ.Σ της Ελληνικής Εταιρείας Κλινικής Ψυχοφαρμακολογίας (ΕΛΕΨΥ)

Γιατί κάποιοι άνθρωποι ανταποκρίνονται καλά σε μια θεραπεία, ενώ άλλοι όχι;

Πολλοί ασθενείς έχουν βρεθεί στη θέση να αλλάξουν φάρμακο ή να προσαρμόσουν τη δόση λόγω ανεπιθύμητων ενεργειών ή χαμηλής αποτελεσματικότητας. Τέτοιες περιπτώσεις δεν σχετίζονται απαραίτητα με την «τύχη» ή την «αντοχή» του οργανισμού, αλλά συχνά με κάτι πολύ πιο θεμελιώδες: το DNA.

Η φαρμακογενετική είναι το επιστημονικό πεδίο που εξετάζει πώς οι γενετικές διαφορές επηρεάζουν την ανταπόκριση κάθε ατόμου στα φάρμακα. Δεν μεταβολίζουν όλοι οι οργανισμοί τα φάρμακα με τον ίδιο τρόπο — και αυτή η διαφορά μπορεί να καθορίσει πόσο αποτελεσματική και ασφαλής θα είναι μια θεραπεία.

Ορισμένοι άνθρωποι μεταβολίζουν τα φάρμακα πολύ γρήγορα, άλλοι πολύ αργά – και αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από συγκεκριμένα γονίδια που κωδικοποιούν ένζυμα του ήπατος, όπως τα CYP2D6 και CYP2C19. Αυτά τα ένζυμα επηρεάζουν τον ρυθμό με τον οποίο απορροφάται, διασπάται και αποβάλλεται ένα φάρμακο από τον οργανισμό.

Οι γενετικές παραλλαγές στα ένζυμα αυτά είναι πολύ συχνές. Περίπου το 36% του παγκόσμιου πληθυσμού φέρει παραλλαγές στο γονίδιο CYP2D6, ενώ πάνω από το 60% φέρει παραλλαγές στο CYP2C19. Αυτές οι διαφορές εξηγούν γιατί ένα φάρμακο μπορεί να είναι αποτελεσματικό για κάποιον και ακατάλληλο ή ακόμη και επικίνδυνο για κάποιον άλλο.

Η λύση; Εξατομίκευση της θεραπείας με βάση το γονιδίωμα του ασθενούς.

Χάρη στη φαρμακογενετική, οι γιατροί μπορούν να γνωρίζουν από πριν ποια φάρμακα είναι πιο πιθανό να βοηθήσουν και ποια ίσως προκαλέσουν παρενέργειες. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στην ψυχιατρική, όπου η εύρεση του κατάλληλου αντικαταθλιπτικού ή αντιψυχωσικού φαρμάκου απαιτεί συχνά δοκιμή και σφάλμα.

Στην Ελλάδα, είναι πλέον διαθέσιμο ένα πιστοποιημένο in vitro διαγνωστικό τεστ (CE IVD), το οποίο αναλύει γονιδιακές παραλλαγές που επηρεάζουν την ανταπόκριση σε φάρμακα του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος. Το τεστ πραγματοποιείται εύκολα και ανώδυνα, με ένα απλό δείγμα σάλιου (παρειακό επίχρισμα), και σε ορισμένες περιπτώσεις – όπως στην Ανθεκτική Κατάθλιψη – καλύπτεται εν μέρει από τα ασφαλιστικά ταμεία.

Ελληνική μελέτη σε πραγματικούς ασθενείς έδειξε ότι η χρήση του τεστ οδηγεί σε πιο στοχευμένες θεραπείες. Συγκεκριμένα:

• 96% των ασθενών παρουσίασε θετική ανταπόκριση στη θεραπεία
• 90% χρειάστηκε προσαρμογή της δοσολογίας ή αλλαγή φαρμάκου
• 83% δεν εμφάνισε σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες
• 87% δήλωσε λιγότερες επισκέψεις ή τηλεφωνήματα στον ψυχίατρο

Η φαρμακογενετική δεν αντικαθιστά την ιατρική κρίση – την ενισχύει. Είναι ένα εργαλείο που βοηθά στην πρόληψη ανεπιθύμητων ενεργειών, μειώνει την ταλαιπωρία των ασθενών και αυξάνει τις πιθανότητες να βρεθεί από την αρχή η σωστή θεραπεία. Με την ενσωμάτωση της γενετικής πληροφορίας στην ιατρική πράξη, η εξατομικευμένη φροντίδα δεν είναι πλέον μακρινό μέλλον — είναι παρόν.

Βιβλιογραφία

1. Daly AK. Pharmacogenetics: a general review on progress to date. British Medical Bulletin. 2017;:1–15
2. van Westrhenen R, van Schaik RHN, van Gelder T, et al.Policy and Practice Review: A First Guideline on the Use of Pharmacogenetics in Clinical Psychiatric Practice. Front. Pharmacol. 2021;12
3. Rollinson V, Turner R, Pirmohamed M. Pharmacogenomics for Primary Care: An Overview. Genes. 2020;11:1337
4. Koopmans AB, Braakman MH, Vinkers DJ, et al.Meta-analysis of probability estimates of worldwide variation of CYP2D6 and CYP2C19. Transl Psychiatry. 2021;11
5. Fleeman N, Dundar Y, Dickson R, et al.Cytochrome P450 testing for prescribing antipsychotics in adults with schizophrenia: systematic review and meta-analyses. Pharmacogenomics J. 2010;11:1–14
6. Gkouvas al EPA 2022 30th Eur Congr Psychiatry
7. Zimdahl Kahlin A, Helander S, Wennerstrand P, Vikingsson S, Mårtensson LG, Appell ML. Pharmacogenetic studies of thiopurine methyltransferase genotype-phenotype concordance and effect of methotrexate on thiopurine metabolism. Basic Clin Pharmacol Toxicol. 2021 Jan;128(1):52-65
8. Pereira NL, Rihal CS, So DYF, Rosenberg Y, Lennon RJ, Mathew V, Goodman SG, Weinshilboum RM, Wang L, Baudhuin LM, Lerman A, Hasan A, Iturriaga E, Fu YP, Geller N, Bailey K, Farkouh ME. Clopidogrel Pharmacogenetics. Circ Cardiovasc Interv. 2019 Apr;12(4):e007811