Πάπας Φραγκίσκος και δικτατορία Αργεντινής: Η σιωπή, οι κατηγορίες και η αθέατη δράση

Ο θάνατος του Πάπα Φραγκίσκου επανέφερε στη δημόσια συζήτηση ένα από τα πιο ευαίσθητα και αμφιλεγόμενα κεφάλαια της ζωής του πριν αναδειχθεί Πάπας.

Πολύ πριν γίνει ο πρώτος Ποντίφικας από τη Λατινική Αμερική, ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο υπηρέτησε ως επικεφαλής των Ιησουιτών στην Αργεντινή, κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας (1976–1983).

Η στάση του εκείνη την περίοδο αποτέλεσε αντικείμενο κατηγοριών, υπαινιγμών, αλλά και υπερασπιστικών αναγνώσεων, οι οποίες σήμερα αποκτούν νέο ιστορικό βάθος.

Το ιστορικό πλαίσιο

Η χούντα που επιβλήθηκε στην Αργεντινή υπό τον στρατηγό Χόρχε Ραφαέλ Βιδέλα εγκαθίδρυσε ένα σκληρό καθεστώς καταστολής. Χιλιάδες άνθρωποι εξαφανίστηκαν, φυλακίστηκαν ή βασανίστηκαν, με το κράτος να στοχοποιεί όποιον θεωρούσε ότι σχετίζεται με τον «εσωτερικό εχθρό» – πολιτικοποιημένους, κοινωνικούς εργάτες, ιερείς.

Η Καθολική Εκκλησία δεν τήρησε ενιαία στάση απέναντι στο καθεστώς. Ενώ ορισμένα μέλη της ευλόγησαν σιωπηλά ή και ρητά τη στρατιωτική ηγεσία, άλλοι προσπάθησαν να αντισταθούν ή να προστατεύσουν διωκόμενους. Ο Μπεργκόλιο, μόλις 36 ετών τότε, βρέθηκε στο μέσο αυτής της συνθήκης, ως ανώτατος Ιησουίτης στην Αργεντινή.

Η υπόθεση Γιορίο και Χαλίκς

Η βασική κατηγορία σε βάρος του εκλιπόντος Πάπα Φραγκίσκου, τότε Χόρχε Μπεργκόλιο, αφορά την απαγωγή των Ιησουιτών ιερέων Ορλάντο Γιορίο και Φρανσίσκο Χαλίκς το 1976. Οι δύο ιερείς εργάζονταν σε υποβαθμισμένες συνοικίες με κοινωνική αποστολή και θεωρήθηκαν από το καθεστώς ύποπτοι για «φιλομαρξιστική δράση».

Λίγο πριν την απαγωγή τους, ο Μπεργκόλιο φέρεται να είχε αποσύρει την «εκκλησιαστική κάλυψή» τους, αφαιρώντας την επίσημη εντολή που τους προστάτευε ως ενεργούς λειτουργούς του Ιησουιτικού Τάγματος.

Ο Ορλάντο Γιορίο, σε δημόσιες δηλώσεις του, εξέφρασε την πεποίθηση ότι αυτή η απόφαση συνέβαλε στην έκθεσή τους και τελικά στη σύλληψή τους. Η ιστορία καταγράφηκε και στο βιβλίο El Silencio του δημοσιογράφου Οράσιο Βερμπίτσκι, το οποίο αποτέλεσε σημείο αναφοράς για όσους αμφισβήτησαν την ηθική στάση του Μπεργκόλιο.

Το 2010, ο ίδιος ο Μπεργκόλιο κατέθεσε ενώπιον της δικαιοσύνης. Δεν κατηγορήθηκε ποινικά, ωστόσο οι απαντήσεις του θεωρήθηκαν από μερίδα των ερευνητών ασαφείς, με ορισμένους να υποστηρίζουν ότι απέφυγε να αποκαλύψει όσα γνώριζε.

Οι υπερασπιστικές αφηγήσεις

Παράλληλα με τις επικρίσεις, υπήρξαν και πολλές φωνές που υπερασπίστηκαν τον Μπεργκόλιο, τόσο πριν όσο και μετά την ανάδειξή του σε Πάπα. Σύμφωνα με αυτές τις αφηγήσεις, ο μετέπειτα Φραγκίσκος δεν έμεινε απαθής, αλλά ενήργησε σιωπηλά, με στόχο να προστατεύσει ζωές.

Ο ίδιος υποστήριξε ότι διαπραγματεύτηκε προσωπικά την απελευθέρωση των δύο ιερέων, επισκέφθηκε στρατιωτικές αρχές και αξιοποίησε τις όποιες διασυνδέσεις του για να περιορίσει τη βία. Άλλες μαρτυρίες κατέγραψαν ότι έκρυψε καταζητούμενους, παρείχε πλαστά έγγραφα ή συνέβαλε στην αποστολή ανθρώπων στο εξωτερικό για να σωθούν.

Για πολλούς, η στάση του ήταν μια μορφή σιωπηλής αντίστασης καθώς επέλεξε την ασφάλεια της αφάνειας, παρά τον θόρυβο της δημόσιας καταγγελίας που θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για άλλους.

Η σιωπή ως στρατηγική στον εκκλησιαστικό λόγο

Η υπόθεση Μπεργκόλιο αγγίζει βαθύτερα ζητήματα: ποιος είναι ο ρόλος της Εκκλησίας όταν η εξουσία ασκείται μέσω φόβου και αίματος; Και ποια είναι η θέση της σιωπής στον λόγο της πίστης;

Στην ασκητική παράδοση, η σιωπή θεωρείται πνευματική αρετή – χώρος διάκρισης, αποστασιοποίησης από τον θόρυβο του κόσμου. Από αυτήν τη σκοπιά, η σιωπή του Μπεργκόλιο ενδέχεται να ερμηνευτεί ως πνευματική εγκράτεια σε εποχή χάους.

Ωστόσο, σε περιόδους ιστορικής κρίσης, η σιωπή μπορεί να εκληφθεί και ως ηθική αποτυχία. Σύμφωνα με τις επιταγές της Β’ Συνόδου του Βατικανού, η Εκκλησία καλείται να είναι παρούσα στον πόνο του ανθρώπου. Σιωπώντας μπροστά σε κρατικά εγκλήματα, ακόμη και με πρόθεση σωφροσύνης, μια Εκκλησία κινδυνεύει να βρεθεί ηθικά απούσα από την Ιστορία.

Υπάρχει και η θεσμική διάσταση. Η σιωπή ως μέσο επιβίωσης. Όπως συνέβη και σε άλλες περιπτώσεις (π.χ. ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), η Εκκλησία ενίοτε επιλέγει να λειτουργήσει παρασκηνιακά, θεωρώντας ότι η φανερή αντίσταση θα οδηγούσε σε μεγαλύτερη καταστροφή.

Τέλος, υπάρχει και η ερμηνεία της σιωπής ως υπαρξιακής επιλογής. Για ορισμένους, ο Μπεργκόλιο έδρασε στο όριο της ανθρώπινης αντοχής, χωρίς να είναι ούτε ήρωας ούτε συνένοχος. Ήταν, απλώς, ένας άνθρωπος που προσπαθούσε να κάνει το καλό μέσα στη σιωπή.

Πώς παρουσιάζεται στην ταινία Οι Δύο Πάπες η στάση του Φραγκίσκου στη δικτατορία

Στην ταινία Οι Δύο Πάπες (2019), το θέμα της στάσης του Χόρχε Μπεργκόλιο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στην Αργεντινή αναδεικνύεται ως εσωτερική πληγή και πηγή ενοχής. Χωρίς να κατονομάζονται συγκεκριμένα περιστατικά ή πρόσωπα, ο χαρακτήρας του μετέπειτα Πάπα Φραγκίσκου εμφανίζεται να παραδέχεται σφάλματα και σιωπή που οδήγησαν στην έκθεση άλλων σε κίνδυνο.

Η σκηνή της εξομολόγησης προς τον Πάπα Βενέδικτο λειτουργεί συμβολικά καθώς αποκαλύπτει την προσωπική του πάλη με τις σκιές του παρελθόντος, χωρίς να εμβαθύνει σε ιστορικές λεπτομέρειες. Η ταινία δεν παίρνει θέση, αλλά επιλέγει να αποδώσει στον Φραγκίσκο μια υπαρξιακή συνείδηση ευθύνης, ενισχύοντας το πορτρέτο του ως ταπεινού και μετανοούντος θρησκευτικού ηγέτη.

Διαβάστε επίσης