Ζουράφα ή Ζγόραφα: μια άγνωστη νησίδα ΒΑ της Σαμοθράκης, ζωτικής σημασίας για τη χώρα μας

Ένα από τα ωραιότερα ελληνικά νησιά είναι η ακριτική Σαμοθράκη που υπάγεται διοικητικά στον νομό (περιφερειακή ενότητα) Έβρου. Βρίσκεται στο Θρακικό Πέλαγος και ανήκει στις λεγόμενες Θρακικές Σποράδες (μαζί με την Ίμβρο και την Τένεδο που παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τη Συνθήκη της Λωζάνης, το 1923). Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της θάλασσας γύρω από τη Σαμοθράκη είναι η απουσία πολλών νησίδων και νησιδίων, όπως συμβαίνει σχεδόν σε όλο το υπόλοιπο Αιγαίο Πέλαγος, αλλά και στα άλλα ελληνικά πελάγη (Ιόνιο, Κρητικό, Μυρτώο κ.λπ.). Εξαίρεση αποτελεί η νησίδα (νησαίο έδαφος κατά τον νησιολόγο κύριο Γεώργιο Γιαγκάκη) Ζγόραφα ή Ζουράφα ή Λαδόξερα, άγνωστη στο ευρύ κοινό, με μεγάλη στρατηγική σημασία όμως για τη χώρα μας. Τα τελευταία χρόνια, χάρη στο διαδίκτυο, ευτυχώς υπάρχουν μερικά εξαιρετικά άρθρα για τη Ζουράφα, με πολύτιμες πληροφορίες γι’ αυτή και την τεράστια αξία της.

Νησίδες γύρω από τη Σαμοθράκη

Μόνο στα νότια παράλια της Σαμοθράκης βρίσκονται κάποιες νησίδες. Τα Κοτρώνια, τρία νησαία εδάφη, που πήραν το όνομά τους από τη λέξη κοτρώνια: τα μεγάλα χαλίκια που κροτούν όταν περπατάμε πάνω τους. Η λέξη κροτώνια, που παράγεται από το ρήμα κροτώ, έγινε κοτρώνια. Τα ονόματα των τριών αυτών νησαίων εδαφών είναι: Κοφτό, Αχινός και Νησάκι. Στα ΝΑ παράλια της Σαμοθράκης βρίσκεται η νησίδα Καβούρι, ενώ στα ΝΔ της, η Χελώνα. Όλα αυτά τα νησαία εδάφη δεν έχουν μεγαλύτερη έκταση από ένα στρέμμα, εκτός από το Καβούρι που έχει έκταση 6 στρέμματα.

Ζουράφα ή Ζγοράφα: από τον Πλίνιο μέχρι σήμερα

Ανατολικά-βορειοανατολικά της Σαμοθράκης, σε απόσταση 6 ναυτικών μιλίων από το ακρωτήριο Άγκιστρο (υπάρχουν και αναφορές για απόσταση 5,8 ναυτικών μιλίων), πάντως εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων στην περιοχή, βρίσκεται η νησίδα Ζουράφα ή Ζγόραφα ή Λαδόξερα. Αποτελεί το βορειοανατολικότερο άκρο της ελληνικής επικράτειας και χάρη στην κυριαρχία της χώρας μας σ’ αυτή, παρά τις έωλες θεωρίες της Τουρκίας για «Γαλάζια Πατρίδα» τα τελευταία χρόνια, επεκτείνονται σημαντικά οι ζώνες θαλάσσιας κυριαρχίας της Ελλάδας προς τα ανατολικά, στον ζωτικής σημασίας χώρο του ΒΑ Αιγαίου. Αν και έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το όνομα της Ζουράφας προέρχεται από την τουρκική λέξη zurafa (=καμηλοπάρδαλη) αυτό θεωρείται απίθανο να ισχύει, καθώς ούτε σχήμα καμηλοπάρδαλης έχει η Ζουράφα, ούτε βέβαια ζουν καμηλοπαρδάλεις σ’ αυτή. Έτσι, πιθανότερη εκδοχή είναι ότι το όνομά της προέρχεται από το ιταλικό usura (=φθορά, τριβή). Από τη λέξη αυτή προέρχεται και η λ. τζούρα. Τζούρα-Τζουράφα-Ζουράφα ήταν πιθανότατα η εξέλιξη της ονομασίας της νησίδας και σημαίνει «αυτό που υπολείπεται από κάποια καταποντισμένη νησίδα», κάτι που συνάδει με τις αναφορές αρχαίων συγγραφέων.

Η Ζουράφα έχει έκταση 9 στρέμματα και μήκος ακτής μόλις 32 μέτρα, όταν σε παλαιότερες μετρήσεις, αυτό ήταν 465 μέτρα. Στον «Πλοηγό του 1995» αναφέρεται ότι δυτικά της Ζουράφας υπάρχει βράχος που το ύψος του είναι λίγα μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, ενώ ανατολικά της, άλλος βράχος, σχεδόν στην επιφάνεια της θάλασσας. Και οι δύο αυτοί βράχοι σήμερα, λόγω της διαβρωτικής επίδρασης της θάλασσας βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του νερού… Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο για τη Ζουράφα είναι ότι ενώ το 1521 ο Οθωμανός εξερευνητής Πίρι Ρέις που είναι αβέβαιο αν την είδε από κοντά ή συνέλεξε πληροφορίες από ναυτικούς, την ονομάζει Ζουράφα Καγιά (Zürafa Kaya), δηλαδή «Βράχος της Καμηλοπάρδαλης». Σε φλαμανδικό χάρτη του 1585, η νησίδα ονομάζεται Halonesus (Αλόνησος), από τον δημιουργό του πρώτου άτλαντα Αβραάμ Ορτέλιους, ενώ τη δεκαετία του 1690 ο Φραγκισκανός μοναχός και χαρτογράφος Βιτσέντζο Κορονέλι την αναφέρει ως Holonisus (Ολόνησος). Ο πλέον ευκρινής χάρτης της εποχής, είναι αυτός του Ιταλού νομικού και χαρτογράφου Φραντσέσκο Πιατσέντζα (1688) στον οποίο στην Αλόνησο (Halonesus) όπως ονομάζει τη Ζουράφα (πάνω δεξιά από τη Σαμοθράκη) υπάρχουν και κτίσματα!

Ο Γερμανός αρχαιολόγος Αλεξάντερ Κόνζε την απεικονίζει με το όνομα Sgurafa Klippe (Βράχος Σγουράφα) το 1860, ενώ η πρώτη χαρτογράφηση φαίνεται ότι έχει γίνει το 1880 από τον Βρετανό ναύαρχο Γουίλιαμ Ουάρτου.

Το 1893 έγινε ισχυρότατος σεισμός στη Σαμοθράκη, μεγέθους 6,5 ρίχτερ που προκάλεσε την κατάρρευση ή σοβαρές ζημιές σε 400 από τα 500 σπίτια του νησιού και έγινε αισθητός ως τη Νότια Βουλγαρία, τον Βόλο και τη Σάμο. Η δόνηση αυτή επιβεβαίωσε ότι η Σαμοθράκη και η θαλάσσια περιοχή γύρω της είναι σεισμογενείς και στο βάθος των αιώνων έχουν συμβεί εκεί τεράστιες γεωλογικές αλλαγές.

Ο Νικόλαος Φαρδύς στη μονογραφία του «Τα Ζγόραφα» αναφέρει ότι από τον σεισμό του 1893 μεγαλύτερη ζημιά υπέστη η περιοχή του ακρωτηρίου Άγκιστρο, που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τη Ζουράφα. Το σεισμικό κύμα είχε ύψος πέντε μέτρων περίπου και κατέκλυσε όλη τη στεριά γύρω απ’ αυτό παρασύροντας ακόμα και τα κτίσματα του μετοχίου της Μονής Ιβήρων που έγιναν άμορφος σωρός από πέτρες. Ο Φαρδύς, με τις γνώσεις της εποχής, θεωρεί ότι η θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στο Άγκιστρο και τη Ζουράφα ήταν το επίκεντρο του σεισμού, αλλά και άλλων μεγάλων σεισμών του παρελθόντος.

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει παράδοση, σύμφωνα με την οποία λόγω ενός φοβερού κατακλυσμού, τα νερά του Εύξεινου Πόντου πέρασαν στο Αιγαίο και κατέκλυσαν μεγάλο μέρος της Σαμοθράκης μετατρέποντάς το σε θάλασσα. Γι’ αυτό και τα επόμενα χρόνια οι ψαράδες έπιαναν στα δίχτυα τους κιονόκρανα και αντικείμενα από τις βυθισμένες πόλεις. Ο Φαρδύς θεωρεί ότι πρόκειται για παράδοση που «αντανακλά» κάποιο ιστορικό γεγονός. Αντίθετα, όσα γράφει ο Πλίνιος φαίνεται ότι έχουν ιστορική βάση. Αφού περιγράφει με ακρίβεια τη Σαμοθράκη και τα γύρω μέρη γράφει ότι ανάμεσα στη Σαμοθράκη και τη Θράκη υπήρχαν πολύ παλιά τέσσερα νησιά: η Αλόννησος, η Γηθώνη, η Λαμπωνία και η Αλωπεκόννησος. Από αυτά, στα χρόνια του Πλίνιου υπήρχε μόνο η Ζουράφα, που στην αρχαιότητα λεγόταν Αλόννησος. Η γνωστή μας σήμερα Αλόννησος, στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ίκος. Το όνομα Αλόννησος το πήρε στα χρόνια του Όθωνα(1838). Ως τότε ονομαζόταν Ηλιοδρόμια ή Χιλιοδρόμια. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Φαρδύ, η Σαμοθράκη ήταν ανέκαθεν «ηφαιστειώδης» και σεισμογενής.

Στο πολύ μακρινό παρελθόν ήταν ενωμένη με την απέναντι ακτή. Λόγω του κατακλυσμού που αναφέρει ο Διόδωρος και των σεισμών έμειναν πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, η Σαμοθράκη και οι τέσσερις νησίδες που αναφέρθηκαν. Οι τρεις δεν υπήρχαν την εποχή του Πλίνιου. Μόνο η σημερινή Ζουράφα είχε μείνει… Η Ζουράφα είναι γνωστή και ως Λαδόξερα, καθώς υπάρχει η άποψη ότι εκεί αναβλύζει πετρέλαιο. Γράφει σχετικά ο Στυλιανός Λυκούδης: «… γύρωθέν της απλούται εν γαλήνη ελαιώδης, κηλίς αναδίδουσα οσμήν πετρελαίου, πείθουσα ότι πλαγίως εις τον κορμόν της υπάρχει οπή εξόδου λιπαράς ρευστής ύλης». Η θεωρία του Φαρδύ ενισχύεται από το γεγονός ότι το βάθος των νερών γύρω από τη Ζουράφα είναι μόλις 10 μέτρα και τα βάθη μεταξύ Ζουράφας και της απέναντι θρακικής ακτής δεν ξεπερνούν τα 100 μέτρα. Αντίθετα, το βάθος της θάλασσας ανάμεσα στη Σαμοθράκη και την Ίμβρο ξεπερνά σε πολλά σημεία τα 1.000 μέτρα!

Η Ζουράφα ήταν παλαιότερα ονομαστή για την ποσότητα και την ποιότητα των σπόγγων που υπήρχαν εκεί. Μάλιστα, οι φημισμένοι Δωδεκανήσιοι σφουγγαράδες επισκέπτονταν συχνά τη νησίδα. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος ήταν τα τεράστια ψάρια (καρχαρίες;). Το 1877, ενώ κατασκευαζόταν η εκκλησία της Σαμοθράκης, ένας Συμιακός σφουγγαράς, ο καπετάν Νικόλας πήγε αυτοβούλως στους επιτρόπους του ναού και ζήτησε εργάτες και ένα φορτηγό πλοίο για να να ανελκύσει τα κιονόκρανα που βρίσκονταν στο βυθό της Ζουράφας για να χρησιμοποιηθούν για την ανέγερση του ναού.

Ακούγοντας αυτή την κουβέντα, ο Φαρδύς ρώτησε τον καπετάν Νικόλα, για να μάθει περισσότερες λεπτομέρειες. Ο Συμιακός του απάντησε ότι στον βυθό βρίσκονται πολλά ερείπια κτιρίων, κιονόκρανα, μάρμαρα και γενικότερα πολλά «λείψανα» του παρελθόντος.

Ο φάρος της Ζουράφας και οι περιπέτειές του

Ο κορυφαίος νησιολόγος Γεώργιος Γιαγκάκης στη μονογραφία του για τη Ζουράφα (Χίος 1996) γράφει: «Επ’ αυτής λειτουργεί φανός μεμονωμένου κινδύνου με αναλάμπον λευκό φως. Η μεταλλική πυραμίς του φανού είναι χρωματισμένη μαύρη με ερυθρή λωρίδα». Τον Φεβρουάριο του 2012 ένας Έλληνας ψαράς που πλησίασε τη Λαδόξερα παρατήρησε ότι ο φάρος δεν βρισκόταν στη θέση του, αλλά είχε πέσει. Ενημέρωσε το ΛΣ-ΕΛ. ΑΚΤ το οποίο γνώριζε το συμβάν και απέδωσε την πτώση του στους θυελλώδεις ανέμους 10-11 μποφόρ που έπνεαν στην περιοχή. Το ΓΕΝ επίσης ανέφερε ότι γνωρίζει το συμβάν και ότι ο φάρος θα ξαναλειτουργήσει. Πραγματικά, λίγους μήνες αργότερα, χτίστηκε ξανά και στη βάση του τοποθετήθηκε εικόνα του Αγίου Νικολάου.

Η εμμονή των Τούρκων με τη Ζουράφα και οι παρεμβάσεις του Ελληνικού Λιμενικού

Η Τουρκία δεν έχει κανένα νομικό έρεισμα για να διεκδικεί τη Ζουράφα. Η Συνθήκη της Λωζάνης (1923) προβλέπει ότι μόνο τα νησιά που απέχουν τρία μίλια από τις τουρκικές ακτές της ανήκουν. Εξαίρεση αποτελούν και αναφέρονται ρητά, η Ίμβρος, η Τένεδος και οι Λαγούσες Νήσοι. Η Ζουράφα αποτελεί σπουδαίο ψαρότοπο. Τούρκοι ψαράδες αλιεύουν παράνομα εκεί και έρχονται σε διενέξεις με Έλληνες αλιείς. Καταλυτική είναι η παρέμβαση του ΛΣ-ΕΛ. ΑΚΤ που επαναφέρει την τάξη. Γνωρίζοντας τη μεγάλη σημασία που έχει η Ζουράφα, τόσο ο «πατέρας» της Γαλάζιας Πατρίδας Τζιχάτ Γιαϊτζί, που φωτογραφήθηκε με τουρκική σημαία κοντά (;)στη Ζουράφα, όσο κι ο ΥΠΕΞ της Τουρκίας Χακάν Φιντάν εστιάζουν στη νησίδα συχνά πυκνά χαρακτηρίζοντάς την «τουρκική». Φυσικά κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Εκείνα που ισχύουν είναι ότι η Ζουράφα είναι αναμφισβήτητα ελληνική, ότι η γεωστρατηγική της σημασία ως έσχατο βορειοανατολικό άκρο Ελλάδας και Ευρώπης είναι τεράστια, αλλά και ότι η ελληνική πλευρά θα πρέπει διαρκώς να επαγρυπνεί για να μην βρεθεί μπροστά σε δυσάρεστες εκπλήξεις…