Μουσαβί Χομεϊνί: Ο «αρχιτέκτονας» του θεοκρατικού Ιράν - Πώς έφερε αιώνες πίσω ένα έθνος

Οι τελευταίοι πύραυλοι που φεύγουν από το Ιράν δεν είναι απλώς πολεμικές κινήσεις. Είναι οι ηχηρές απόηχοι ενός ανθρώπου που πέθανε πριν 35 χρόνια αλλά συνεχίζει να διαμορφώνει την ιστορία: του Ρουχολάχ Χομεϊνί.

Ποιος ήταν, όμως, ο Χομεϊνί; Και γιατί οι σημερινοί πόλεμοι στη Μέση Ανατολή δεν μπορούν να κατανοηθούν χωρίς το όνομά του;

Ο άνθρωπος που έσβησε τον Σάχη

Γεννημένος το 1902, ο Χομεϊνί υπήρξε σιίτης κληρικός, φιλόσοφος και ηγέτης που συνδύασε τη θρησκευτική αυθεντία με την πολιτική επανάσταση.

Τα παιδικά του χρόνια κυλούσαν σε έναν κόσμο όπου η θρησκεία και η πολιτική ήταν άρρηκτα δεμένες. Η Περσία — όπως ονομαζόταν τότε το Ιράν — ήταν μια χώρα βαθιά συντηρητική, αλλά ταυτόχρονα βρισκόταν αντιμέτωπη με πιέσεις για εκσυγχρονισμό και δυτικοποίηση. Ο Σάχ της Περσίας, μολονότι προωθούσε μεταρρυθμίσεις και οικονομική ανάπτυξη, βρισκόταν σε σύγκρουση με τις παραδοσιακές θρησκευτικές ελίτ.

Ο Χομεϊνί, καθώς ωρίμαζε, αναδείχθηκε γρήγορα σε έναν από τους πιο μορφωμένους και φλογερούς θεολόγους της εποχής του. Σπούδασε στην ιερή πόλη Κομ αλλά και στη μητρόπολη του σιιτισμού, την Ιερουσαλήμ, όπου εμπλούτισε τη θεολογική του κατάρτιση. Έδειξε εξαιρετική ικανότητα στην ερμηνεία του Κορανίου και στις νομικές διατάξεις του Ισλάμ, γεγονός που του χάρισε τον τίτλο του Αγιατολάχ — τον ανώτατο βαθμό στην ιεραρχία των σιιτών ιερωμένων.

Αλλά ο Χομεϊνί δεν περιορίστηκε στα βιβλία και τη θεωρία. Ήδη από τη δεκαετία του 1940 άρχισε να εκφράζει κριτική για την αυξανόμενη επιρροή της Δύσης στο Ιράν και για τις αυταρχικές πολιτικές του Σάχη Μοχάμαντ Ρεζά Παχλεβί. Θεωρούσε πως οι αλλαγές που επιβάλλονταν ήταν επιφανειακές και απομακρυσμένες από τις ανάγκες του λαού, και κυρίως πως απειλούσαν τη θρησκευτική ταυτότητα της χώρας.

Η εναντίωση του Χομεϊνί απέναντι στο καθεστώς του Σάχη κορυφώθηκε το 1963, όταν ο Σάχης ανακοίνωσε μια σειρά μεταρρυθμίσεων — γνωστές ως “Λευκή Επανάσταση” — που στόχευαν στη γη, την εκπαίδευση και τα δικαιώματα των γυναικών. Παρά το φαινομενικό τους φιλελευθερισμό, οι μεταρρυθμίσεις προκάλεσαν έντονη αντίδραση στους θρησκευτικούς κύκλους, που τις θεώρησαν επίθεση στις παραδόσεις και στο ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία.

Ο Χομεϊνί έγινε το πρόσωπο αυτής της αντίδρασης. Μέσα από ομιλίες και κηρύγματα, κατήγγειλε ανοιχτά τον Σάχη ως προδότη της Ισλαμικής παράδοσης και υπηρέτη των δυτικών συμφερόντων. Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Το καθεστώς προσπάθησε να τον συλλάβει, αλλά ο Χομεϊνί προτίμησε να αυτοεξοριστεί, αρχικά στο Ιράκ, το 1964, όπου συνέχισε να οργανώνει αντιστασιακές ομάδες και να στέλνει μηνύματα στον λαό του.

Η εξορία δεν τον αδρανοποίησε. Αντίθετα, του έδωσε την ευκαιρία να οργανώσει πιο συστηματικά το αντι-σαχιστικό κίνημα και να επηρεάσει ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας. Στα επόμενα δεκαπέντε χρόνια, μέσα από περιοδείες, γράμματα και ηχογραφημένα κηρύγματα που διακινούνταν παράνομα, ο Χομεϊνί διατήρησε ζωντανό το όραμα μιας Ισλαμικής Δημοκρατίας που θα βασιζόταν στους νόμους του Θεού και όχι στις επιταγές ενός αυταρχικού και ξένου καθεστώτος.

Ταυτόχρονα, η επιρροή του μεγάλωνε σε όλο και πιο πολλούς νέους και φτωχούς Ιρανούς που αισθάνονταν προδομένοι από την πολιτική και οικονομική ελίτ. Ο Χομεϊνί δεν ήταν μόνο κληρικός· ήταν ένας ιδεολόγος και ηγέτης που πρόβαλε ένα όραμα για μια πιο δίκαιη κοινωνία με βάση τη θρησκεία.

Η σχέση του με το Ιράκ θα διακοπεί βίαια στα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν η εξουσία στο Ιράκ απαγόρευσε την παρουσία του, και ο Χομεϊνί αναγκάστηκε να μεταφερθεί στη Γαλλία. Η Πόλη του Φωτός έγινε το νέο του κέντρο επιχειρήσεων. Εκεί, με την υποστήριξη μυστικών οργανώσεων και συμπαθούντων, συνέχισε να εκπέμπει μηνύματα που ταξίδευαν με ταχύτητα στο Ιράν, ετοιμάζοντας το έδαφος για την τελική ανατροπή.

Το «Wilayat al-Faqih» που άλλαξε το Ιράν

Η κεντρική του καινοτομία ήταν το Wilayat al-Faqih, δηλαδή η "Κυβερνητική του Νομικού της Σαρία". Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, η πολιτική και θρησκευτική εξουσία πρέπει να ενοποιούνται κάτω από την ηγεσία ενός εκπροσώπου του Θεού — του Ανώτατου Ηγέτη. Αυτή η θεοκρατική αρχή κατήργησε κάθε δυνατότητα κοσμικής δημοκρατίας στο Ιράν.

Η επίδραση του Χομεϊνί ξεπέρασε τα σύνορα του Ιράν. Υπήρξε ο εμπνευστής της ιδέας του "άξονα της αντίστασης" κατά της Δύσης και του Ισραήλ. Μέσω οικονομικής, ιδεολογικής και στρατιωτικής στήριξης, το Ιράν του Χομεϊνί και των διαδόχων του δημιούργησε παρακλάδια και συμμάχους σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή: από τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο, μέχρι τους Χούθι στην Υεμένη και τους σιίτες πολιτοφύλακες στο Ιράκ και τη Συρία.

Το 1989, ο Χομεϊνί πεθαίνει. Όμως το καθεστώς του δεν πέφτει. Ο διάδοχος του, Αλί Χαμενεΐ, το ενισχύει. Και το Ιράν εξελίσσεται σε κάτι μεγαλύτερο: μια περιφερειακή δύναμη με θρησκευτική αποστολή.

Μετά τον πόλεμο με το Ιράκ (1980–1988), το Ιράν οργανώνει σιιτικές πολιτοφυλακές στο Λίβανο (Χεζμπολάχ), στο Ιράκ, στη Συρία, στην Υεμένη. Το δόγμα είναι ξεκάθαρο: αντίσταση στον ιμπεριαλισμό, στον σιωνισμό και στη Δύση.

Το όραμα του Χομεϊνί δεν ήταν απλώς η Ισλαμική Δημοκρατία εντός Ιράν, αλλά μια εξαγόμενη επανάσταση. Και αυτό ακριβώς εφαρμόζεται – μέχρι σήμερα.

Η έκρηξη της κληρονομιάς

Το Ισραήλ εξαπολύει σειρά στρατιωτικών πληγμάτων σε ιρανικές πυρηνικές και στρατιωτικές υποδομές. Το Ιράν απαντά με μαζική επίθεση drones και πυραύλων – όχι μόνο από το έδαφός του, αλλά μέσω των συμμάχων του: Χεζμπολάχ, Χούθι, Ιρακινές πολιτοφυλακές.

Αυτή δεν είναι μια απλή στρατιωτική κλιμάκωση. Είναι το δόγμα Χομεϊνί σε εφαρμογή.

Ο ίδιος ο Χαμενεΐ, στα 86 του, επικαλείται ανοιχτά τον Χομεϊνί σε κάθε του δήλωση: «Η επανάσταση ζει μέσα στην αντίσταση». Οι Ιρανοί διοικητές φορούν ακόμα τη μορφή του σε κονκάρδες. Και η Ισλαμική Φρουρά (IRGC) συνεχίζει να παρουσιάζεται ως κληρονόμος της “θείας εντολής”.

Σήμερα, πολλοί Ιρανοί – κυρίως νέοι – αμφισβητούν το καθεστώς Χομεϊνί. Ζητούν ελευθερία, κοσμικό κράτος, γυναικεία δικαιώματα. Οι μαζικές εξεγέρσεις του 2022, με αφορμή τη Μαχσά Αμινί, ήταν τομή.

Κι όμως, κάθε φορά που το καθεστώς απειλείται, η ηγεσία καταφεύγει στον μύθο Χομεϊνί: "Είμαστε υπό επίθεση. Είμαστε σε πόλεμο. Είμαστε η επανάσταση."

Η κληρονομιά του Χομεϊνί δεν είναι πλέον μόνο στο Ιράν. Είναι στην Βαγδάτη, στη Δαμασκό, στη Σαναά. Και όσο ο κόσμος αντιδρά, τόσο το καθεστώς θα βυθίζεται στην εσωστρέφεια.