Επίσκεψη στην Παναγία την Εκατονταπυλιανή στην Πάρο

Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα και καλύτερα διατηρημένα παλαιοχριστιανικά μνημεία ολόκληρης της ελληνικής επικράτειας και μάλιστα το μεγαλύτερο σε μέγεθος!

Σύμφωνα με την παράδοση, το αρχικό κτίσμα του ναού ήταν έργο του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μεγάλου και Αγίου Κωνσταντίνου προς εκπλήρωση επιθυμίας της μητέρας του, της Αγίας Ελένης. Στο σημείο αυτό αναφέρεται ότι κατά το ταξίδι της Βασιλομήτορος Ελένης προς τους Αγίους Τόπους, το πλοίο που επέβαινε αναγκάσθηκε να καταφύγει στη Πάρο, λόγω μεγάλης θαλασσοταραχής. Εκεί η Αγία Ελένη προσευχόμενη στην Παναγία, προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης, έταξε με την ολοκλήρωση του ταξιδιού της να χτίσει μια μεγαλόπρεπη εκκλησία αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου. Το τάμα αυτό ήταν που υλοποίησε ο γιος της Μέγας Κωνσταντίνος χτίζοντας μια τρίκλιτη βασιλική τον 4ο αιώνα.

Επί εποχής του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού (6ος αιώνας), ο ναός αυτός ανακαινίσθηκε με τροποποιήσεις των παλαιοχριστιανικών τμημάτων και ανακατασκευές κατά τις οποίες αφαιρέθηκε η παλαιά σκεπή και προστέθηκε τρούλος με ημιθόλια. Κατά την παράδοση τις μετατροπές αυτές έκανε μαθητής του αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφιάς που ξεπέρασε στη τέχνη και τον δάσκαλό του.

Τελικά, με τις διάφορες μετατροπές και προσθήκες το κτιριακό πλέον συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής αναδείχθηκε σε ένα σύμμεικτο αρχιτεκτόνημα με παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά, ακόμα και μεταβυζαντινά στοιχεία αρχιτεκτονικής, που προστέθηκαν κατά καιρούς και που αποτελούν μια ιδανική περίπτωση μελέτης τους. Λαμβάνοντας δε υπόψη ότι οι πρώτοι Χριστιανοί επέλεγαν τόπους αρχαίων ναών με τα δομικά υλικά των οποίων κατασκεύαζαν εν συνεχεία τους δικούς τους ναούς, το συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής περιλαμβάνει και μαρμάρινα μέρη από την αρχαιότητα.

Και οι δύο ονομασίες του ναού "Εκατονταπυλιανή" και "Καταπολιανή" φέρονται σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα, η επίσημη όμως ονομασία είναι Εκατονταπυλιανή, όπου σύμφωνα με την παράδοση 99 πύλες (πόρτες) είναι φανερές ενώ η 100η θα φανερωθεί με το άνοιγμα αντίστοιχης μυστικής πόρτας που βρίσκεται και στην Αγιά Σοφιά.

Ανεξάρτητα όμως από αυτήν την παράδοση, ετυμολογικά το όνομα Εκατονταπυλιανή ή Εκατομπυλιανή, ή Καταπολιανή, κατά συγκοπή του πρώτου, σημαίνει χώρο γενικά (εν προκειμένω σε εκκλησία) που έχει εκατό πύλες. Θυμίζει δε τις «Εκατόμπυλες Θήβες» της αρχαιότητας, που είχε ψάλλει και ο Αισχύλος. Μάλιστα και ο Όμηρος με αυτή την ονομασία χαρακτήρισε τις Θήβες της Αιγύπτου λόγω μεγέθους, που πολύ πιθανόν να είχε είτε πενήντα πύλες που αθροιζόμενες εισόδου – εξόδου θεωρούνταν εκατό, ή και πραγματικά εκατό που ως αριθμός ήταν στην Αίγυπτο ιερός, ή ακόμα και την Εκατόμπυλο που ήταν μια ελληνιστική πόλη στην Παρθία.

Παρότι άλλος παρόμοιος χαρακτηρισμός δεν αναφέρεται για άλλο οικοδόμημα ή πόλη στη νεότερη ελληνική γλώσσα εκτός του ιστορικού αυτού ναού, μάλλον θεωρείται ως διακοσμητικό επίθετο ίσως από τον μεγάλο αριθμό αψιδωτών αρχιτεκτονημάτων, που δίνουν την εικόνα πλήθους πυλών και που η ελληνική παράδοση μάλλον περιέπλεξε.

Ο Κύριος ναός της Παναγίας είναι ευρύχωρος στο κέντρο του με λίγους κίονες και μάρμαρα, αλλά με πολλές παραστάδες. Ο τρούλος είναι σχετικά μικρός, ο οποίος επιστέφει χαμηλό οκτάγωνο πυργωτό αρχιτεκτόνημα που ουδεμία σχέση όμως έχει με εκείνο το κυκλοτερές της Αγίας Σοφίας. Παρά ταύτα τόσο το μέγεθος και η λιτότητα, όσο και η εσωτερική ενότητα και η αρχαιοπρέπειά του συναρπάζουν. Στα δύο από τα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα του θόλου φέρονται παραστάσεις των εξαπτέρυγων Σεραφείμ, όπως έχουν αγιογραφηθεί και στην Αγία Σοφιά. Στο ιερό εικονοστάσιο που χωρίζει τον κυρίως ναό από το Ιερό Βήμα φέρεται η ιερή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής που θεωρείται έργο μόλις του 17ου αιώνα. Αμέσως μετά ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη το θαυμάσιο μαρμάρινο Κιβώριο που σκέπει την Αγία Τράπεζα ενώ οι τέσσερις κίονές του φέρουν κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού.

Πίσω από το Κιβώριο στη κόγχη του Ιερού Βήματος βρίσκεται το μαρμάρινο «σύνθρονο» επί οκταβάθμιτης κλιμακωτής αμφιθεατρικής μαρμάρινης κατασκευής που δεσπόζει του χώρου, ενώ το φως του ήλιου που μπαίνει από τα τρία μεγάλα υπερκείμενα παράθυρα προσδίδει μία άκρως μυστηριακή ατμόσφαιρα, τονίζοντας τη μεγαλοπρέπεια του κτίσματος.

Σήμερα πλήθος προσκυνητών από την Ελλάδα και ολόκληρο τον κόσμο συρρέουν στο σπουδαίο αυτό βυζαντινό μνημείο, για να ανάψουν ένα κεράκι και να προσευχηθούν. Η ενέργεια του μέρους είναι μοναδική και θα τη νιώσετε ήδη από τα πρώτα λεπτά, ενώ εντύπωση κάνει η μεγάλη αντίθεση με το πολύβουο λιμάνι και την απίστευτη ηρεμία που επικρατεί στον χώρο πέριξ του ναού, παρά το γεγονός ότι βρίσκονται πολύ κοντά. Αν βρεθείτε στην Πάρο, είναι το πρώτο μέρος που πρέπει να επισκεφτείτε!