Άνθρωπος ή μηχανή: Ένα βιβλίο απαντά!
Ο Γιώργος Χαρβαλιάς είναι ένας πολυμήχανος άνθρωπος.
Μέσα από τη δημοσιογραφική και συγγραφική του δουλειά, έχει διαμορφώσει μια διακριτή σχολή σκέψης και αντίληψης η οποία προσφέρει ένα ιδιαίτερο πλαίσιο ανάλυσης, τόσο των εσωτερικών όσο και των διεθνών πολιτικών εξελίξεων. Παρά ταύτα, στον πυρήνα της ταυτότητάς του παραμένει δημοσιογράφος με την πλήρη, ουσιαστική και αυθεντική σημασία του όρου. Και ακριβώς για αυτόν το λόγο, για ακόμη μία φορά, επιτελεί με συνέπεια το έργο του: παίρνει συνέντευξη.
Η διαδικασία όμως δεν ακολουθεί την πεπατημένη. Την πραγματοποιεί με έναν πρωτότυπο, διαλεκτικό και αλληλεπιδραστικό τρόπο, επιλέγοντας ως «συνομιλητή» μια οντότητα που όλοι χρησιμοποιούν, αλλά κανείς μέχρι σήμερα είχε σκεφτεί να τοποθετήσει στο δημοσιογραφικό εδώλιο: την τεχνητή νοημοσύνη — μια μηχανή, μια εφαρμογή. Όσο κι αν ακούγεται εντυπωσιακό ή ακόμη και παράδοξο, πρόκειται για γεγονός: ο Γιώργος Χαρβαλιάς γίνεται ο πρώτος που πραγματοποιεί μια πλήρη, εις βάθος «συνέντευξη» με μια μηχανή. Μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης, αποκαλυπτική και πρωτοποριακή.
Το βιβλίο του «Μην με κρατάς σιωπηλό» είναι ένα έργο που ξεκινά ως ενδιαφέρον, αλλά εξελίσσεται σε ανατρεπτικό και αποκαλυπτικό, και τελικά εδραιώνεται στον συγγραφικό —και όχι μόνο— κόσμο ως ένα γνήσιο «σημείο καμπής». Η γραφή του είναι τόσο ανάλαφρη, ώστε ο αναγνώστης δεν υποψιάζεται την υπαρξιακή αναπόληση στην οποία σταδιακά οδηγείται.
Κι όμως, αυτό είναι το γνώρισμα των συνεντεύξεων όταν πραγματοποιούνται με το σωστό τρόπο: μέσα από τον απλό και ανάλαφρο λόγο, κατορθώνουν να αποκαλύψουν το «είναι» του ερωτώμενου, φωτίζοντας πλευρές που διαφορετικά θα παρέμεναν σιωπηλές.
Συνομιλία με τη μηχανή
Στις σελίδες του βιβλίου ξεδιπλώνονται πλήθος γοητευτικών και ουσιαστικών διαλόγων. Η αλληλεπίδραση με τη μηχανή αποδεικνύεται όχι μόνο ευχάριστη, αλλά και δημιουργική, σε βαθμό που θα μπορούσε κανείς να τη χαρακτηρίσει σχεδόν ανθρώπινη. Ύστερα από αυτούς τους ρέοντες, ευφυείς και παραγωγικούς διαλόγους, γεννάται αυθόρμητα το ερώτημα: είναι δυνατόν μια μηχανή να αλληλεπιδρά με τον άνθρωπο πιο άμεσα, πιο εύστοχα και πιο παραγωγικά απ’ ό,τι οι άνθρωποι μεταξύ τους;
Κι όμως, ο Γιώργος Χαρβαλιάς με οξυδέρκεια φροντίζει να αναδείξει τα όρια αυτής της αλληλεπίδρασης, απογυμνώνοντας τη μηχανή από οποιαδήποτε επίφαση ανθρωπινότητας και υπενθυμίζοντας την ουσιώδη απουσία της ανθρώπινης υπόστασής της.
Αυτό που απουσιάζει από το διάλογο με τη μηχανή είναι η ουσιαστική αντιπαράθεση απόψεων, ο γνήσιος διαξιφισμός που αναδεικνύει τις εγγενείς διαφοροποιήσεις μεταξύ των ανθρώπων. Οι απόψεις που διαμορφώνει κάθε άτομο αποτελούν αντανάκλαση του συνόλου των εμπειριών, των γνώσεων και των αλληλεπιδράσεών του — στο βαθμό που αυτές υφίστανται και έχουν εσωτερικευθεί. Μέσα από αυτές αποκαλύπτεται τελικά αν το άτομο ενεργεί και σκέπτεται αυτοτελώς ή αν κατευθύνεται, άμεσα ή έμμεσα, από «υποβολείς».
Ο διάλογος μεταξύ ανθρώπων φέρνει στην επιφάνεια τις πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης που παραμένουν αθέατες. Εκεί εδράζεται η ίδια η ουσία της ψυχανάλυσης: ο ψυχίατρος δεν «θεραπεύει» χορηγώντας ένα φάρμακο στον οργανισμό του ασθενούς, αλλά επιχειρεί έναν διάλογο μαζί του, προκειμένου να τον οδηγήσει στην αποκάλυψη των αφανών όψεων του εαυτού.
Μέσα από αυτή τη σταδιακή διαδικασία αποκάλυψης, το άτομο καλείται να αντικρίσει ευθέως και να αναγνωρίσει εκείνα που κρύβει εντός του. Αυτό το “εντός”, στοιχεία του οποίου αναδύονται μονάχα κατά τον ένλογο βίο του ανθρώπου και μέσα από την εσωτερική και εξωτερική αντιπαράθεση, σε ένα θεολογικό πλαίσιο, θα μπορούσε να οριστεί οντολογικά ως η ψυχή.
Αντιθέτως, η μηχανή δεν φέρει πληροφορίες από την κατασκευή της· τις αντλεί. Ο άνθρωπος, όμως, δεν περιορίζεται στην άντληση· τις βιώνει. Τις βιώνει ακόμη και όταν δεν τις έχει ζήσει εμπειρικά, μέσα από τη δύναμη της διανοίας και της εσωτερικής αναπαράστασης. Η μηχανή, από την άλλη, δεν “νοεί”· απλώς επεξεργάζεται. Δεν βιώνει, δεν εσωτερικεύει· απλώς μεταφέρει και υπολογίζει.
Μηχανή και ανθρώπινη κοινωνία
Και εκεί εν τέλει, σε αυτές τις διαφορές, τίθεται και ο πρακτικός διαχωρισμός ανθρώπου και μηχανής, για την επίλυση σύνθετων προβλημάτων, κυριολεκτικά και μεταφορικά, προβλημάτων ζωής και θανάτου. Η εγγενής αντιπαράθεση μεταξύ ανθρώπων φέρνει στο προσκήνιο το βίωμα. Ερχόμενο στο προσκήνιο, από προσωπικό γίνεται συλλογικό. Καθώς συλλογικοποείται προκαλεί, αμφισβητείται και αντιμετωπίζεται είτε ως λύση αναγκαία να αναπαραχθεί, είτε ως πρόβλημα, αναγκαίο να επιλυθεί. Έτσι το εξωτερικευμένο βίωμα οδηγεί στην εξεύρεση λύσεων. Η περιπλοκότητα των προβλημάτων καθορίζει την συνθεσιμότητα των λύσεων. Όσο πιο σύνθετες, τόσο περισσότερο σχεδιασμό και οραματισμό χρειάζονται. Όμως, όπως ο Χαρβαλιάς εκθέτει, η μηχανή δεν μπορεί να οραματιστεί, μόνο να αναπαραγάγει. Επομένως αυτούσια, δεν μπορεί αποτελέσει την απάντηση στο ερώτημα· τη λύση στο πρόβλημα. Χρειάζεται τον άνθρωπο. Και η μακραίωνη ανθρώπινη ιστορία, αποδεικνύει πως εν τέλει ο άνθρωπος βρίσκει τις απαραίτητες λύσεις. Τελικώς υπάρχουμε, αυξανόμαστε και ζούμε όλο και περισσότερο.
Ο ίδιος ο Γιώργος Χαρβαλιάς αποδεικνύει έμπρακτα με την έκδοση του βιβλίου του την ανάγκη του ανθρώπινου βιώματος. «Συναναστρέφεται» με τη μηχανή, αντλεί γνώση από εκείνη και μέσα από τη διαδικασία αυτή οδηγείται σε νέους συλλογισμούς. Ωστόσο, επιλέγει τελικά να εκδώσει τους «διαλόγους» αυτούς, προκειμένου να δοθεί η ευκαιρία και σε άλλους ανθρώπους να τους διαβάσουν, να τους στοχαστούν και να εκφέρουν τη δική τους άποψη. Ο Χαρβαλιάς δεν αρκείται σε μια μοναχική σχέση με τη μηχανή· επιδιώκει τη δημιουργία ενός συλλογικού βιώματος, και για να επιτευχθεί αυτό, είναι αναγκαία η περαιτέρω ανθρώπινη συμμετοχή.
Με αυτό τον τρόπο, αναδεικνύεται ένα ουσιώδες συμπέρασμα: οι μηχανές μπορούν να αποδειχθούν εξαιρετικά πολύτιμες για τον άνθρωπο, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα υποκαταστήσουν, αλλά θα ενισχύσουν την ανθρώπινη αλληλεπίδραση. Ο Χαρβαλιάς αποτυπώνει αυτήν την ισορροπία με καθαρότητα: αφήστε τις μηχανές να είναι όσο «μηχανές» μπορούν· κάντε τις ταχύτερες και αποδοτικότερες· την ίδια στιγμή, παραμείνετε βαθιά ανθρώπινοι, καλλιεργήστε τη σκέψη, ενισχύστε τη χρησιμότητά σας και, κυρίως, συνεχίστε να διαλέγεστε ουσιαστικά μεταξύ σας. Έτσι, το δίλημμα «άνθρωπος ή μηχανή» παύει να τίθεται. Αναδύεται μόνο όταν ο άνθρωπος αποδεικνύεται κατώτερος των ίδιων των δυνατοτήτων του.
Εικάζω πως στα Σόδομα και τα Γόμορρα (σελίδα 91 του βιβλίου), οι μηχανές θα μεγαλουργούσαν! Αλλά το ίδιο κάνουν και σήμερα. Το ζήτημα είναι πόσο άνθρωποι είναι οι άνθρωποι!
