Οι συνοικίες της Αθήνας και η προέλευση των ονομάτων τους

Από το 1834, η Αθήνα είναι η πρωτεύουσα του νεότερου ελληνικού κράτους. Η κωμόπολη των 7.000 εκείνης της εποχής άρχισε να γιγαντώνεται πληθυσμιακά. Έτσι, το 1896 έφτασε να έχει 123.000 κατοίκους και το 1921, πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών 473.000. Το 1923, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών έφτασε τους 718.000 κατοίκους. Σύμφωνα με την απογραφή του 2021 ο πληθυσμός του Δήμου Αθηναίων ήταν 637.798, ενώ ο πληθυσμός της Μητροπολιτικής περιοχής Αθήνας 3.622.246.

1908: μια κομβική χρονιά για την Αθήνα

Το 1908 Δήμαρχος Αθήνας ήταν ο Σπυρίδων Μερκούρης (1856-1939), παππούς της αξέχαστης Μελίνας Μερκούρη. Εκλέχθηκε Δήμαρχος Αθηναίων το 1899 και παρέμεινε στη θέση αυτή ως το 1914. Το 1917 εξορίστηκε στην Κορσική και κατηγορήθηκε για τα Νοεμβριανά του 1916 με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε θάνατο. Φυλακίστηκε αλλά το 1920 αφέθηκε τελικά ελεύθερος. Το 1929 εκλέχθηκε ξανά Δήμαρχος της Αθήνας ως το 1934. Στα χρόνια της δημαρχίας του έγιναν πολλά και σημαντικά έργα στην πρωτεύουσα. Ένα από τα σημαντικότερα διοικητικά μέτρα που ξεχωρίζουν είναι η διαίρεση της πόλης σε συνοικίες με βάση τις προτάσεις του νομομηχανικού Αθανάσιου Γεωργιάδη.

Το Δημοτικό Συμβούλιο, αποφάσισε επίσης τη μετονομασία ορισμένων περιοχών. Έτσι μετονομάστηκαν:

1. Το «Βατραχονήσι» σε συνοικία «Σταδίου & Ιλισού»,
2. Τα «Παντρεμενάδικα» σε συνοικία «Αρδηττού»,
3. Η «Γούβα» και το «Παγκράτι» σε συνοικία «Υμηττού»,
4. Η «Πλάκα» σε συνοικίες «Μητροπόλεως» και «Λυσικράτους»,
5. Το «Δουργούτι» σε συνοικίες «Κυνοσάργους» και «Αλωπεκής»,
6. Η «Γαργαρέτα» σε συνοικίες «Διονύσου» και «Φιλοπάππου»,
7. Τα «Πετράλωνα» σε συνοικίες «Μελίτης» και «Βαράθρου» ,
8. Τα «Πιθαράδικα» σε συνοικίες «Πεδίου του Άρεως»,
9. Του «Ψυρρή» σε συνοικία «Νέας Αγοράς»,
10. Το «Γκαζοχώρι» σε συνοικία «Κεραμεικού Έξω»,
11. Του «Κασίδη» σε συνοικία «Αχαρνών»,
12. Το «Χεζολίθαρο» σε συνοικία «Ακαδημίας Πλάτωνος»,
13. Τα «Ελαιοτριβεία» σε συνοικία «Ιεράς Οδού» και
14. Το «Κολωνάκι» σε συνοικίες «Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου» και «Ευαγγελισμού».

Όπως ειπώθηκε τότε, ήταν η κατάλληλη εποχή για την ονομασία των συνοικιών καθώς με τις ανασκαφές που είχαν πραγματοποιηθεί καθορίστηκαν με αρκετή ακρίβεια οι αρχαίοι χώροι. Μερικές από τις ονομασίες αυτές επικράτησαν, άλλες όμως δεν «πέρασαν» και διατηρούνται μέχρι σήμερα, όπως π.χ. τα Πετράλωνα δεν λέγονταν ποτέ συνοικίες Μελίτης και Βαράθρου. Με το πέρασμα του χρόνου και τον ερχομό των προσφύγων, άλλαξαν κάποια πράγματα στις συνοικίες του Δήμου Αθηναίων. Θα δούμε σήμερα πώς πήραν τα ονόματά τους οι κυριότερες από αυτές.

Πλάκα: η παλαιότερη συνοικία της Αθήνας

Η Πλάκα είναι η πιο παλιά συνοικία της Αθήνας. Βρίσκεται στους ΒΑ πρόποδες της Ακρόπολης. Το τοπωνύμιο «Πλάκα» υπάρχει από τα τέλη του 16ου αιώνα, αλλά αφορούσε ένα περιορισμένο τμήμα της συνοικίας γύρω από το μνημείο του Λυσικράτους. Σύμφωνα με τον Δ. Καμπούρογλου, στο σημείο όπου η οδός Θέσπιδος τέμνεται από τις οδούς Αδριανού και Τριπόδων υπήρχε μια μεγάλη άσπρη πλάκα, η οποία έδωσε το όνομά της στην περιοχή. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το τοπωνύμιο οφείλεται στη μορφή του εδάφους της Πλάκας που είναι «επίπεδη γη». Τέλος, ο Κώστας Μπίρης θεωρεί ότι η λέξη Πλάκα προέρχεται από την αρβανίτικη λέξη «πλάκ’» που σημαίνει «παλαιός» και συνδέεται με την εγκατάσταση στην περιοχή στα τέλη του 16ου αιώνα Αρβανιτών από την Ακροναυπλία που εγκαταστάθηκαν εκεί διωγμένοι από τους Τούρκους. Όταν το 1834 η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, η Πλάκα αποτέλεσε τον πυρήνα της.

Από τα Παντρεμενάδικα… στο Μετς

Νοτιοδυτικά του Αρδηττού στην περιοχή του Παναθηναϊκού Σταδίου βρίσκεται το Μετς. Ήταν ακατοίκητη περιοχή στα χρόνια της τουρκοκρατίας και αραιοκατοικημένη ως το 1880. Οι πρώτοι κάτοικοί της κατάγονταν από την Κέα. Ο Ιλισός, η κοίτη του οποίου στην περιοχή έχει καλυφθεί, περνά από εκεί. Το όνομα Μετς το πήρε η συνοικία από μια μπιραρία του Κάρολου Φιξ, που χτίστηκε το 1883 σε διαφορετικά επίπεδα στην πλαγιά του Αρδηττού. Είχε την ονομασία «Μετς» από την ομώνυμη γαλλική πόλη και σέρβιρε τη μπίρα «Φιξ». Λειτούργησε ως κέντρο αναψυχής της καλής αθηναϊκής κοινωνίας. Αργότερα, μετά το 1900 μετατράπηκε σε κέντρο με δωμάτια για παράνομες ερωτικές συναντήσεις. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η συνοικία λεγόταν και Παντρεμενάδικα, λόγω των ξύλινων πρόχειρων παραπηγμάτων που υπήρχαν εκεί και λειτουργούσαν ως χώροι ερωτικών ραντεβού.

Μια άλλη εκδοχή συνέδεε το όνομα αυτό με τον γάμο δύο ηλικιωμένων (80 ετών ο γαμπρός και 75 η νύφη) που έγινε στην περιοχή στα τέλη του 19ου αιώνα. Πάντως η μετονομασία της περιοχής από Παντρεμενάδικα-Μετς που έγινε το 1908 σε «συνοικία Αρδηττού» δεν ευδοκίμησε. Η περιοχή είναι γνωστή μέχρι σήμερα ως Μετς.

Παγκράτι

Μία από τις γνωστότερες συνοικίες της Αθήνας είναι το Παγκράτι. Αρχικά ονομαζόταν έτσι η περιοχή από τον Ιλισό και το Παναθηναϊκό Στάδιο, μέχρι τον λόφο του Προφήτη Ηλία. Οφείλει το όνομά του στο ιερό του Παγκράτους Ηρακλέους που υπήρχε στη συμβολή των σημερινών δρόμων Βασιλέως Κωνσταντίνου και Βασιλέως Γεωργίου Β’. Και στο Παγκράτι εγκαταστάθηκαν πολλοί πρόσφυγες μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Το Άλσος Παγκρατίου, μια έκταση 30 περίπου στρεμμάτων που ανήκε στη Μονή Πετράκη φυτεύτηκε με πεύκα το 1908, με πρωτοβουλία της πριγκίπισσας Σοφίας και αποτελεί πνεύμονα πρασίνου για το Παγκράτι.

Νέος Κόσμος ή Δουργούτι

Εξίσου σημαντική συνοικία της Αθήνας είναι και ο Νέος Κόσμος, γνωστός ακόμα και σήμερα με το όνομα Δουργούτη ή Δουργούτι, το οποίο προέρχεται από ιδιοκτήτη εκτάσεων της περιοχής που λεγόταν Δουργούτης. Αρχικά, στην περιοχή εγκαταστάθηκαν πολλοί Αρμένιοι, γι’ αυτό είχε και ονομασία «Αρμένικα» (ιδιαίτερα στο «κομμάτι» της πίσω από το ξενοδοχείο «Intercontinental»). Μετά τη μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκαν κυρίως στις πολυκατοικίες που έχτισε το κράτος, πολλοί πρόσφυγες. Πιθανότερη εκδοχή για το «Νέος Κόσμος» είναι ότι αποτελεί κυριολεκτική ονομασία για το καινούργιο κομμάτι της πόλης που αναπτυσσόταν για να απορροφήσει πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.

Εξάρχεια-Νεάπολη

Τα Εξάρχεια, μία από τις πλέον γνωστές συνοικίες της Αθήνας πήραν το όνομά τους γύρω στο 1900 από τον Ηπειρώτη παντοπώλη Έξαρχο, το κατάστημα του οποίου βρισκόταν στη διασταύρωση των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού. Ανατολικά των Εξαρχείων βρίσκεται η συνοικία της Νεάπολης. Εκτείνεται από την οδό Ακαδημίας ως τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και από τους πρόποδες του Λυκαβηττού ως τα Εξάρχεια. Η ονομασία σημαίνει τη νέα πόλη, την προέκταση της Αθήνας, σε αντιδιαστολή με την παλιά, την εκτός δηλαδή του παλαιού ιστορικού κέντρου της Πλάκας, του Θησείου και του Ψυρρή. Η Νεάπολη άρχισε να χτίζεται μετά τα μέσα του 19ου αιώνα (κυρίως μεταξύ 1860-1880) από νησιώτες οικοδόμους, μαρμαράδες, λατόμους, χτίστες και σοβατζήδες που ήρθαν στην πρωτεύουσα στα χρόνια της ανοικοδόμησης της.

Τα οικόπεδα εντός σχεδίου ήταν πολύ ακριβά για τις δυνατότητές τους κι έτσι στράφηκαν στην περιοχή αυτή, η οποία ήταν ως εκτός σχεδίου, φτηνότερη. Ο νέος συνοικισμός ονομαζόταν Προάστιον αρχικά και εκτεινόταν πάνω από την οδό Ακαδημίας. Υπήρξε γειτονιά πολλών καλλιτεχνών και λογοτεχνών γι’ αυτό παρομοιάζεται με το παρισινό Quartier Latin.

Πετράλωνα

Μια ακόμα μετονομασία περιοχής το 1908 που δεν ευδοκίμησε ήταν αυτή των Πετραλώνων που διατήρησαν ως τις μέρες μας το όνομα που είχαν. Τα Πετράλωνα βρίσκονται νοτιοδυτικά του Θησείου και δυτικά του Λόφου των Νυμφών, εκατέρωθεν των γραμμών του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου (γι’ αυτό «χωρίζονται» σε Άνω και Κάτω Πετράλωνα). Το όνομά τους οφείλεται στο ότι εκεί υπήρχαν πολύ παλιά ,αλώνια που σχηματίστηκαν μετά την ισοπέδωση του γεμάτου από βράχους εδάφους της περιοχής.

Μοναστηράκι

Το Μοναστηράκι πήρε το όνομά του από το Μοναστήρι της Παντάνασσας που υπήρχε εκεί και τον 19ο αιώνα χάνοντας τα περιουσιακά του στοιχεία, υποβαθμίστηκε σε ένα μικρό μοναστήρι. Σ’ αυτό οφείλεται και η μετονομασία του σε «Μοναστηράκι» (στα χρόνια του Γεωργίου Α’). Από αυτό το μοναστήρι σώζεται μόνο η εκκλησία επί της ομώνυμης πλατείας. Το μεγαλύτερο μέρος του ελεύθερου χώρου στο Μοναστηράκι σήμερα ήταν η αυλή του μοναστηριού της Παντάνασσας και οι βοηθητικοί του χώροι.

Ψυρ(ρ)ή

Μια από τις παλαιότερες συνοικίες της Αθήνας στο κέντρο της πόλης είναι η συνοικία (του) Ψυρ(ρ)ή. Η ονομασία είναι μεσαιωνική και επώνυμο του κτήτορα της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου του Ψυρ(ρ)ή και της ομώνυμης βρύσης. Και τα δύο διασώθηκαν ακέραια μέχρι τα χρόνια του Όθωνα και καταλάμβαναν μέρος της σημερινής πλατείας και του οικοπέδου του δημοτικού ιατρείου. Το επώνυμο Ψυρής σημαίνει Ψαριανός, προέρχεται δε από τα παλαιότερα ονόματα του ιστορικού νησιού Ψύρα ή Ψυρίη και, εννοείται, ότι είναι άσχετο με τη λέξη ψείρα. Ανέκαθεν άλλωστε η περιοχή γραφόταν Ψυρ(ρ)ή.

Πολύγωνο

Το Πολύγωνο είναι συνοικία της Αθήνας που βρίσκεται στην περιοχή ανάμεσα στο Πεδίο του Άρεως και τα Τουρκοβούνια, στις πλαγιές των οποίων είναι δομημένο, παρουσιάζοντας υψομετρικές διαφορές και απότομες κλίσεις. Το όνομά του οφείλεται στην ξύλινη πολυγωνική εξέδρα στην οποία κατά την οθωνική εποχή, τις Κυριακές και τις γιορτές έπαιζε η στρατιωτική μπάντα προσελκύοντας Αθηναίους όλων των τάξεων. Το Πολύγωνο διασχιζόταν παλαιότερα από χείμαρρο που λεγόταν Ελλέβορος ή Βριλησσός. Σήμερα η κοίτη του έχει σκεπαστεί και δομηθεί.

Μεταξουργείο

Αρχικά το Μεταξουργείο, περιοχή που εκτείνεται από την πλατεία Κουμουνδούρου, ως το κτήμα του Χασεκή, στην περιοχή του Βοτανικού, ονομαζόταν «Νέα Σφαίρα», όνομα που μάλλον δεν θυμάται και δεν γνωρίζει κανείς σήμερα. Το όνομά του οφείλεται στο εργοστάσιο επεξεργασίας μεταξιού που λειτουργούσε εκεί από το 1854 (στη συμβολή των οδών Μεγάλου Αλεξάνδρου και Μυλλέρου) και ανήκε στην αγγλική εταιρεία «August Brame» σε οικόπεδο του πρίγκιπα Καντακουζηνού. Το μεταξουργείο αυτό πέρασε αργότερα στην «Ελληνικήν Σηρικήν Εταιρείαν» και λειτούργησε ως το 1875(σηρ=μεταξοσκώληκας στα Αρχαία Ελληνικά).

Αμπελόκηποι

Η περιοχή οφείλει το όνομά της στα άφθονα αμπέλια και περιβόλια που βρίσκονταν εκεί ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Αρδευόταν από τα νερά του Αδριάνειου υδραγωγείου που ανάβλυζε κοντά στον Άγιο Δημήτριο από τις αρχές του 16ου αιώνα, όταν καταστράφηκε ο κεντρικός αγωγός που περνούσε από τη θέση αυτή. Το νερό εκείνο διοχετευόταν στην πόλη από τότε, επιφανειακά με χτιστή αμπολή (ποτιστικό αυλάκι) που περνούσε από τη Μονή Πετράκη. Σε γραπτά μεσαιωνικά μνημεία, η περιοχή αναφέρεται ως Αμπελότζηποι (αμπέλια και κήποι), Αγγελόκηποι (κήποι του Άγγελου Μπενιζέλου), Μπολίκηπος (κήπος της αμπολής), Πολύκηπος, Αμπελότοποι.

Γκύζη

Μια από τις παλαιότερες συνοικίες της Αθήνας που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη μετά τα χρόνια του Μεσοπολέμου είναι αυτή (του) Γκύζη. Η ονομασία επικράτησε μετά το 1925 από την επιγραφή των αστικών λεωφορείων που εξυπηρετούσαν την περιοχή ακολουθώντας την οδό Νικολάου Γύζη. Η ονοματοδοσία της οδού έγινε με την υπ’ αριθμόν 1713 απόφαση του δημοτικού συμβουλίου το 1901. Ο μεγάλος ζωγράφος Νικόλαος Γύζης (1842-1901) μετά το 1865 εγκαταστάθηκε στο Μόναχο, ως το τέλος της ζωής του και υπέγραφε τα έργα του με λατινικούς χαρακτήρες. Αυτός είναι και ο λόγος που επικράτησε η ονομασία Γκύζη και όχι Γύζη για τη συνοικία, οι πρώτοι οικιστές της οποίας κατάγονταν από την Τήνο, γενέτειρα του Γύζη.

Πατήσια

Μια από τις μεγαλύτερες συνοικίες της Αθήνας είναι τα Πατήσια, που χωρίζονται σε Κάτω Πατήσια (ΒΔ και προς το κέντρο της Αθήνας) και στα Άνω Πατήσια (ΒΑ, πιο μακριά από το κέντρο της Αθήνας). Για την ετυμολογία της λέξης υπάρχουν οι εξής εκδοχές. Στα σημερινά Πατήσια, εξοχική περιοχή στα ύστερα χρόνια της τουρκοκρατίας βρισκόταν ο αρχαίος αττικός Δήμος Βατής. Σε επιγραφή που βρέθηκε στη Στοά του Αττάλου υπάρχει ο επιρρηματικός τύπος Βατήσι που παραπέμπει στη λέξη Πατήσια. Αυτό υποστηρίζει και ο Κωστής Μπίρης. Ο Δ. Καμπούρογλου υποστηρίζει ότι τα Πατήσια πήραν το όνομά τους από τον Τούρκο κτηματία Πατίς-αγά. Παλαιότερα, τα Πατήσια ονομάζονταν και Παραδείσια.

Σεπόλια

Έτσι είναι γνωστή από τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας η παρακηφίσια περιοχή προς το μέρος της Αθήνας. Αυτή προήλθε από την παλαιότερη ονομασία Σωπόλια που ήταν σε χρήση ως τον 18ο αιώνα. Σήμαινε δε ως επίθετο (Σωπόλια κτήματα) αυτά που βρίσκονταν προς την πλευρά της πόλης και όχι προς τη δυτική πλευρά του ποταμού. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στο Χαλάνδρι με τα Σωχώρια. Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς πίστευε ότι αρχικός τύπος της λέξης ήταν Εξωπόλια (έξω από την πόλη). Καθώς στην Αθήνα υπάρχει, στην ανατολική πλευρά ταυτόσημη τοποθεσία ,Εξέχωρον, έξω από τη χώρα, καθιστά πιθανή αυτή την ετυμολογία.

Κολωνάκι

Η αριστοκρατική σήμερα συνοικία, που ως τα μέσα του προηγούμενου αιώνα φιλοξενούσε και βοσκούς με τα κοπάδια τους πήρε το όνομά της από την κολώνα-ορόσημο που υπήρχε μέχρι το 1938 κοντά στην πλατεία Δεξαμενής και στήθηκε τότε στην Πλατεία Φιλικής Εταιρείας (Κολωνακίου). Το κολωνάκι αυτό στήθηκε για την αποτροπή επιδημίας, σύμφωνα με το παλιό έθιμο της χριστιανικής Αθήνας. Όταν δηλαδή υπήρχε φόβος μήπως κάποια επιδημία μεταδοθεί στην Αθήνα, χάραζαν με ειδικό άροτρο που έσερναν δίδυμα μοσχάρια, αυλάκι γύρω από τα τείχη της πόλης.

Προπορευόταν το «πουκαμισάκι» του Αγίου Χαραλάμπους, ακολουθούσε το άροτρο, κατόπιν βάδιζαν δύο ηλικιωμένες γυναίκες που κρατούσαν ένα μικρό καζάνι το οποίο περιείχε τα «μαντολόγια» (απορρίμματα της πόλης) και ακολουθούσε η πόλη λιτανεύουσα.

Όταν επέστρεφαν στο σημείο εκκίνησης, σφάζονταν τα μοσχάρια που ρίχνονταν στον λάκκο, το αυλάκι γύρω από τα τείχη. Στον λάκκο ρίχνονταν και τα μαντολόγια, μετά τον κάλυπταν και έστηναν πάνω του το κολωνάκι (η ορθή γραφή της λέξης είναι κολόνα καθώς παράγεται από την ιταλική colona).

Κυψέλη

Η άλλοτε αγροτική και σήμερα πυκνοκατοικημένη Κυψέλη, στα μεσαιωνικά χρόνια ήταν γνωστή ως «Γυψέλι» και «Διψέλι» (αλλά και «Γυψάλα» και «Δυψάλα»), άγνωστης προέλευσης. Αυτοί οι τύποι ήταν σε χρήση ως τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε επικράτησε σταδιακά το όνομα «Κυψέλη», ίσως ως παραφθορά του «Γυψέλη», το οποίο ενδεχομένως παραπέμπει στην παρουσία γυπών στα γειτονικά Τουρκοβούνια. Γενικά, πρόκειται για ένα τοπωνύμιο που δεν μπορεί να ερμηνευτεί με σιγουριά, αν σκεφτούμε μάλιστα ότι η Κυψέλη αναφερόταν παλαιότερα και με άλλα ονόματα όπως π.χ. το Υψάλα, από τον περιηγητή Τραντ το 1830.

Γουδί ή Γουδή;

Και το Γουδί ήταν άλλοτε εξοχική περιοχή. Οφείλει το όνομά του στην οικογένεια Γουδή, με μεσαιωνικές ρίζες. Σταδιακά επικράτησε η γραφή Γουδί, ωστόσο τα τελευταία χρόνια, βαθμιαία, επανέρχεται η αρχική ονομασία Γουδή.

Αυτή ήταν η προέλευση των ονομασιών μερικών από τις πολλές αθηναϊκές συνοικίες. Πολλές ακόμα, οφείλουν το όνομά τους σε κτηματίες της περιοχής. Έτσι, η περιοχή Προμπονά πήρε το όνομά της από τον Ναξιώτη Δημήτριο Προμπονά(1874-1949), γιατρό, φαρμακοποιό, βιομήχανο και πολιτικό, που δώρισε την ιδιοκτησία του στον Δήμο Αθηναίων. Μια άλλη περίπτωση είναι αυτή της Λαμπρινής. Το όνομα αυτό δόθηκε από τους άλλοτε ιδιοκτήτες της, προς τιμήν του προγόνου τους, Σουλιώτη οπλαρχηγού του 1821 Λάμπρου Βεΐκου(σκοτώθηκε στη μάχη του Ανάλατου το 1827) ή της συζύγου του(Λαμπρινής;).

Διαβάστε επίσης