Η μεγαλύτερη άγνωστη κόντρα της Ιστορίας: Όταν Ντα Βίντσι και ο Μικελάντζελο δίχασαν τη Φλωρεντία

Ένα πρωινό του μακρινού 1503, η Φλωρεντία εσφύζε από ζωή. Στις πλατείες γύρω από το Palazzo Spini Feroni, οι έμποροι, οι καλλιτέχνες και οι πολίτες συνωστίζονταν, μα τα βλέμματα όλων συγκεντρώθηκαν σε δύο φιγούρες που ξεχώριζαν από το πλήθος: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος (Μικελάντζελο).

Τα βήματά τους συναντήθηκαν μπροστά στην εκκλησία της Santa Trinita, περιτριγυρισμένοι από θεατές που παρακολουθούσαν κάθε τους κίνηση, ανυπομονώντας για την επαφή δύο αντιθετικών ταλέντων. Αυτή η συνάντηση, γεμάτη λεπτές εντάσεις και πνευματώδεις ατάκες, σηματοδότησε την αρχή μιας καλλιτεχνικής αντιπαλότητας που θα μείνει στην ιστορία της Αναγέννησης.

Η Φλωρεντία του 1503 γνώριζε μια από τις πιο ζωντανές περιόδους της στην τέχνη. Ο Λεονάρντο και ο Μιχαήλ Άγγελος, δύο από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες της δυτικής τέχνης, συναντιόντουσαν σε δημόσιες παραγγελίες και εμπλέκονταν σε καλλιτεχνικές συζητήσεις στην καρδιά της πόλης. Οι δρόμοι τους και οι φιλοσοφίες τους, διαφορετικές τόσο ως προς την προέλευση όσο και ως προς τα κίνητρα, συγκλόνιζαν τα σαλόνια και τις πλατείες της Φλωρεντίας στις αρχές του 16ου αιώνα.

Ο Λεονάρντο, γεννημένος στο Βίντσι το 1452, ήταν ήδη γνωστός στη Φλωρεντία και το Μιλάνο για έργα όπως «Ο Μυστικός Δείπνος». Ο Μιχαήλ Άγγελος, γεννημένος το 1475, άρχιζε να κάνει όνομα με γλυπτά όπως η «Πιέτα» και, αργότερα, ο «Δαβίδ». Κοινόχρηστοι χώροι όπως το Palazzo Spini Feroni και η εκκλησία της Santa Trinita αποτελούσαν σκηνικό για δημόσιες συναντήσεις, καλλιτεχνικές συζητήσεις και έντονες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους καλλιτέχνες και τους ακόλουθούς τους. Οι Φλωρεντινοί παρακολούθησαν διάσημες σκηνές, όπως η αντιπαράθεση γύρω από την ερμηνεία ενός αποσπάσματος του Δάντη.

Ένα ανώνυμο χειρόγραφο της δεκαετίας του 1540, αποδιδόμενο στον Bernardo Vecchietti και δημοσιευμένο από το History Extra, περιγράφει τις ανταλλαγές μεταξύ Λεονάρντο και Μιχαήλ Άγγελου ως γεμάτες ανταγωνισμό και αντιπαράθεση μπροστά στο κοινό.

Ο Μιχαήλ Άγγελος κατηγορούσε τον Λεονάρντο για την αποτυχημένη ιππική προτομή στο Μιλάνο, περιγελώντας τον μπροστά σε πολίτες. Τέτοιες σκηνές, που αναφέρθηκαν χρόνια αργότερα, αναδεικνύουν την ένταση της σχέσης τους και το πώς οι καριέρες τους επηρέαζαν την άποψη της φλωρεντιανής πολιτιστικής ελίτ.

Δύο αντίθετες αντιλήψεις για την τέχνη

Σύμφωνα με τον Martin Kemp, καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο Λεονάρντο και ο Μιχαήλ Άγγελος διέφεραν ριζικά στην αντίληψη της τέχνης και της φύσης. Ο Λεονάρντο επιδίωκε να αποδείξει την παρουσία του Θεού στη φύση, όπου τίποτα δεν είναι περιττό. Πίστευε ότι ο ζωγράφος πρέπει να μελετά τη φύση σε βάθος και να την αναπαριστά σύμφωνα με μαθηματικούς κανόνες που όρισε ο Δημιουργός.

Ο Μιχαήλ Άγγελος, αντίθετα, θεωρούσε τη δημιουργία ως αποκάλυψη της ψυχής μέσω του ανθρώπινου σώματος, ακολουθώντας πλατωνικές αρχές. Για εκείνον, η θεϊκή ομορφιά και η αλήθεια φαίνονται στην ανατομία και στην ένταση ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη.

Η Φλωρεντία έγινε μάρτυρας προσπαθειών συνεργασίας. Το 1503, και οι δύο καλλιτέχνες ανατέθηκαν να διακοσμήσουν το Salone dei Cinquecento του Palazzo della Signoria με τοιχογραφίες που απεικόνιζαν ιστορικές μάχες. Ο Λεονάρντο επέλεξε τη Μάχη του Ανγκιάρι, φανταζόμενος μια βίαιη σύγκρουση ιππικού και στρατιωτών μέσα σε σκόνη και καπνό.

Ο Μιχαήλ Άγγελος επέλεξε τη Μάχη της Κασκίνα και πρότεινε μια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση, δείχνοντας αιφνιδιασμένους μαχητές και εστιάζοντας στο δράμα του ανθρώπινου σώματος και στην αντίδρασή του στον επικείμενο κίνδυνο. Κανένα από τα δύο έργα δεν ολοκληρώθηκε, καθώς ο Λεονάρντο επέστρεψε στο Μιλάνο και ο Μιχαήλ Άγγελος αναχώρησε για τη Ρώμη.

Οι φιλοσοφικές και στιλιστικές διαφορές παρέμειναν. Ο Λεονάρντο προωθούσε μια τεχνική βασισμένη στην εμπειρική παρατήρηση και τη μελέτη της φύσης στο σύνολό της. Ο Μιχαήλ Άγγελος επικεντρωνόταν στην ικανότητα του ανθρώπινου σώματος να φιλοξενεί την ψυχή και να φτάνει στη μεταμόρφωση.

Η αντιπαράθεση γύρω από το «παραγκόνε», τον αρχαίο διάλογο για το αν η ζωγραφική ή η γλυπτική υπερέχει, αναζωπύρωσε τις εντάσεις. Ο Μιχαήλ Άγγελος αντέδρασε έντονα σε όσους υπερασπίζονταν τη ζωγραφική, ενώ ο Λεονάρντο παρακολουθούσε από κοντά, διαμορφώνοντας με αυτόν τον τρόπο μια άτυπη διαμάχη που γοήτευσε τους Φλωρεντινούς.

Η αμοιβαία επιρροή και η κληρονομιά τους

Παρά τον ανταγωνισμό, και οι δύο καλλιτέχνες επηρέασαν την εξέλιξη της Αναγεννησιακής τέχνης. Ο Μιχαήλ Άγγελος ενσωμάτωσε αφηγηματικά στοιχεία εμπνευσμένα από τον Λεονάρντο σε έργα όπως ο «Doni Tondo», ενώ ο Λεονάρντο αντέδρασε στο μνημειακό ανατομικό ύφος του αντιπάλου του, αναδιαμορφώνοντας πτυχές των συνθέσεών του.

Οι φιλοσοφικές και αισθητικές διαφορές τους όρισαν δύο αντίθετες οπτικές για την τέχνη και τη φύση στην Αναγέννηση. Ο χρόνος που πέρασαν στη Φλωρεντία και αργότερα στη Ρώμη δημιούργησε έναν έμμεσο διάλογο: εξερεύνησαν, μέσω διαφορετικών μέσων, την πιθανότητα να αποτυπώσουν το ανέκφραστο, είτε πρόκειται για το μυστήριο της θεϊκότητας στη φύση, είτε για τον αγώνα της ψυχής να υπερβεί την ύλη. Τα σκίτσα, οι σημειώσεις και τα γλυπτά που προέκυψαν από αυτήν την περίοδο αντικατοπτρίζουν τη ζωντάνια αυτής της ανταλλαγής.

Η ιστορία, όπως την κατέγραψαν οι σύγχρονοι και ερευνητές όπως ο Kemp, αποκαλύπτει ότι ούτε ο Λεονάρντο ούτε ο Μιχαήλ Άγγελος ολοκλήρωσαν πλήρως το ιδανικό της τέχνης τους πριν από τον θάνατό τους. Ωστόσο, η συνύπαρξη και ο ανταγωνισμός τους άφησαν μια κρίσιμη κληρονομιά για την ιστορία της τέχνης και συνεχίζουν να πυροδοτούν συζητήσεις για τη δημιουργικότητα, την τεχνική και το πνευματικό βάθος της Αναγέννησης.

Αυτή η αντιπαράθεση δύο ιδιοφυιών δεν ήταν απλώς μια διαμάχη προσωπικοτήτων· ήταν η σύγκρουση δύο κόσμων, δύο φιλοσοφιών και δύο τρόπων να βλέπεις τη ζωή μέσα από την τέχνη. Και όπως κάθε μεγάλο δίλημμα της ιστορίας, η Φλωρεντία του 1503 έγινε μάρτυρας μιας σκηνής που ακόμα και σήμερα μας εμπνέει.