Λαγοκέφαλος και λιονταρόψαρο: Τα ξενικά είδη που αλλάζουν τις ελληνικές θάλασσες

Οι ελληνικές θάλασσες βρίσκονται μπροστά σε μια πρωτοφανή πρόκληση. Ξενικά και ιδιαίτερα επιθετικά είδη, που έφτασαν στη Μεσόγειο μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, εξαπλώνονται με ανησυχητική ταχύτητα. Το πιο γνωστό από αυτά είναι ο λαγοκέφαλος (Lagocephalus sceleratus), ένα ψάρι που έχει ήδη προκαλέσει τεράστιες ζημιές στους ψαράδες, και το λιονταρόψαρο (Pterois miles), ένας εντυπωσιακός αλλά επικίνδυνος θηρευτής.

Μια πρόσφατη επιστημονική μελέτη, στην οποία είχα την τιμή να είμαι συν-συγγραφέας, παρουσιάζει με στοιχεία και προβλέψεις το πώς αυτά τα είδη απειλούν να κατακλύσουν νέες περιοχές της Ελλάδας. Η έρευνα δημοσιεύτηκε στο διεθνές περιοδικό Geosciences και χρησιμοποίησε σύγχρονες μεθόδους τεχνητής νοημοσύνης για να προβλέψει τις περιβαλλοντικές συνθήκες μέχρι το 2035.

Οι «εισβολείς» της Μεσογείου

Η Μεσόγειος, πέρα από θάλασσα πολιτισμού, είναι πλέον και ένα από τα πιο «θερμά» σημεία του πλανήτη για βιολογικές εισβολές. Περισσότερα από 1.000 ξενικά είδη έχουν καταγραφεί, κυρίως μέσω του Σουέζ, σε μια διαδικασία γνωστή ως «Λεσσεψιανή μετανάστευση».

Ο λαγοκέφαλος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2006. Από τότε έχει εξαπλωθεί σε πολλά μέρη του Αιγαίου και της Κρήτης. Περιέχει τετροδοτοξίνη, μια από τις ισχυρότερες νευροτοξίνες που γνωρίζει η επιστήμη. Ακόμη και μικρή κατανάλωση μπορεί να αποβεί θανατηφόρα, γι’ αυτό και η αλιεία και κατανάλωσή του απαγορεύονται αυστηρά.

Πέρα από τον κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, προκαλεί τεράστιες ζημιές στους ψαράδες: σκίζει δίχτυα με τα δυνατά του δόντια, καταστρέφει εργαλεία και τρώει εμπορικά είδη όπως χταπόδια και καλαμάρια.

Το λιονταρόψαρο εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Ρόδο το 2015. Με το εντυπωσιακό σώμα και τα αγκάθια του μοιάζει αθώο ή ακόμα και όμορφο, όμως είναι ένας αδηφάγος θηρευτής. Τρέφεται με μικρότερα ψάρια και καρκινοειδή με ρυθμούς που ξεπερνούν την αναπαραγωγή τους. Έτσι «αδειάζει» τους υφάλους από ζωή, διαταράσσοντας όλο το οικοσύστημα. Αν και δεν είναι τοξικό όπως ο λαγοκέφαλος, τα αγκάθια του είναι δηλητηριώδη και μπορούν να προκαλέσουν έντονο πόνο σε όποιον έρθει σε επαφή μαζί του.

Η μελέτη στον Παγασητικό κόλπο

Στην εργασία μας εξετάσαμε ειδικά τον Παγασητικό κόλπο, μια περιοχή με μεγάλη αλιευτική και τουριστική σημασία. Συλλέξαμε δεδομένα από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Copernicus για θερμοκρασίες, αλατότητα, οξυγόνο, θρεπτικά συστατικά και άλλα στοιχεία.

Χρησιμοποιώντας μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης (νευρωνικά δίκτυα, SVM κ.ά.) προβλέψαμε πώς θα αλλάξουν αυτές οι συνθήκες έως το 2035. Το συμπέρασμα ήταν σαφές: οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν αν θα εγκατασταθούν τα ξενικά είδη είναι η θερμοκρασία του βυθού και η αλατότητα. Σήμερα, στον Παγασητικό, η αλατότητα είναι χαμηλότερη από το κρίσιμο όριο που χρειάζονται τα είδη αυτά (39 PSU), ενώ η θερμοκρασία βυθού παραμένει κάτω από τους 16°C για μεγάλο μέρος του χρόνου. Αυτό σημαίνει ότι η περιοχή προς το παρόν είναι σχετικά «προστατευμένη». Όμως, η κλιματική αλλαγή αλλάζει τα δεδομένα: οι προβλέψεις δείχνουν ότι οι θερμοκρασίες θα ανέβουν κατά 1–2°C μέχρι το 2035, γεγονός που μπορεί να ανοίξει «παράθυρα ευκαιρίας» για την εγκατάστασή τους.

Οικολογικές και κοινωνικές συνέπειες

Η εισβολή αυτών των ειδών δεν είναι ένα «μακρινό» σενάριο. Ήδη σε περιοχές όπως η Ρόδος, η Κύπρος και η Κρήτη οι πληθυσμοί τους έχουν αυξηθεί θεαματικά. Οι συνέπειες είναι πολλαπλές:

• Στην αλιεία: Ζημιές σε εργαλεία, μείωση εμπορικών ειδών, αύξηση κόστους για τους ψαράδες.
• Στη δημόσια υγεία: Κίνδυνος από την κατανάλωση λαγοκέφαλου, αλλά και τραυματισμοί από τα δηλητηριώδη αγκάθια του λιονταρόψαρου.
• Στο οικοσύστημα: Κατάρρευση ισορροπίας στους υφάλους, εξαφάνιση μικρών ιθαγενών ειδών, αλλοίωση της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας.
• Στην οικονομία: Μείωση αλιευμάτων, προβλήματα στον τουρισμό και επιπλέον βάρος για την πολιτεία στη διαχείριση.

Όπως αναφέρουμε στη μελέτη μας, ο λαγοκέφαλος συγκαταλέγεται ήδη στα 100 πιο επικίνδυνα ξενικά είδη παγκοσμίως.

Τι μπορούμε να κάνουμε

Το ερώτημα είναι: πώς μπορεί η κοινωνία να προετοιμαστεί;

Η μελέτη μας προτείνει συγκεκριμένα μέτρα:

• Συνεχής παρακολούθηση: Χρήση δορυφορικών δεδομένων, αισθητήρων και επιστημονικών μετρήσεων για έγκαιρη πρόγνωση.
• Ενημέρωση ψαράδων: Εκπαίδευση ώστε να αναγνωρίζουν και να αναφέρουν τα ξενικά είδη, αλλά και στήριξη με οικονομικά μέτρα.
• Ευαισθητοποίηση πολιτών: Καμπάνιες για να μην καταναλώνεται ο λαγοκέφαλος και να αναφέρονται άμεσα θεάσεις λιονταρόψαρου.
• Διεθνής συνεργασία: Το φαινόμενο δεν γνωρίζει σύνορα. Απαιτείται συνεργασία σε επίπεδο Μεσογείου.

Η Μεσόγειος δεν είναι μόνο μια θάλασσα. Είναι η ιστορία, η κουλτούρα, το φαγητό μας, ο τουρισμός μας, η ίδια μας η ταυτότητα. Το αν θα αφήσουμε τα ξενικά είδη να την αλλάξουν ριζικά εξαρτάται από το πώς θα δράσουμε σήμερα. Όπως επισημαίνουμε στη μελέτη: «Οι θάλασσές μας βρίσκονται σε καμπή. Αν δεν υπάρξει έγκαιρη δράση, τα ξενικά είδη θα αλλάξουν για πάντα την εικόνα της Μεσογείου». Η επιστήμη μάς δίνει τα εργαλεία: προβλέψεις, δεδομένα, μοντέλα.

* Ο Δημήτρης Ν. Πάφρας είναι Ιχθυολόγος (BSc, MSc, Phd cand.) και υποψήφιος Διδάκτωρ στην Θαλάσσια βιολογία και αλιευτική δυναμική,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Γεωπονικών Επιστημών
Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας & Υδάτινου Περιβάλλοντος