Ζει κάτω από την Γη και είναι πανέμορφη: Η μάχη για τη σωτηρία της σπανιότερης ορχιδέας στον κόσμο

Ως παιδί, το αγαπημένο βιβλίο του Κίνγκσλεϊ Ντίξον ήταν το «Orchids of the West», ένα εικονογραφημένο έργο για τις άγριες ορχιδέες της Δυτικής Αυστραλίας, όπου και μεγάλωσε. Μία εικόνα που τον είχε καθηλώσει ήταν ένα σκίτσο με μελάνι της Rhizanthella gardneri, γνωστής και ως «υπόγεια ορχιδέα της Δυτικής Αυστραλίας».

«Από μικρός κοιτούσα αυτή τη σελίδα και έλεγα: “Θεέ μου, είναι μια ορχιδέα που ζει υπόγεια, δεν έχει φύλλα, δεν έχει ρίζες, και έχει αυτό το εκπληκτικό άνθος!”» θυμάται σήμερα.

Ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται ως λάτρης των φυτών και περνούσε ώρες στο αυστραλιανό δάσος γύρω από το Περθ, μαζεύοντας ορχιδέες για να τις καλλιεργήσει στο σπίτι.

«Μέχρι τα 13, είχα ήδη μια μεγάλη συλλογή από άγριες ορχιδέες, αλλά εκείνη στο κέντρο του βιβλίου, η υπόγεια ορχιδέα της Δυτικής Αυστραλίας — αυτή ήταν το όνειρο της ζωής μου», λέει.

Η πιο κοντινή εμπειρία που είχε ως παιδί ήταν να δει ένα διατηρημένο δείγμα της σε ένα βάζο, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης σε βοτανικό μουσείο για τα γενέθλιά του.

Θα περνούσαν χρόνια μέχρι να δει ένα αληθινό φυτό στη φύση — σε μια αποστολή το 1982, στο χωριό Μπαμπάκιν της Δυτικής Αυστραλίας, σε ηλικία 24 ετών.

«Σταματήσαμε για ένα τσάι… και εγώ περιπλανήθηκα στο δάσος, κλώτσησα λίγο το χώμα και φάνηκαν κάτι χρωματιστά βράκτια», θυμάται. «Ήταν μια στιγμή απόλυτης αποκάλυψης – ένα πραγματικό “Εύρηκα!”».

Σήμερα, η Rhizanthella Gardneri θεωρείται μία από τις σπανιότερες ορχιδέες στον κόσμο και είναι είδος προς εξαφάνιση, κυρίως λόγω της απώλειας του φυσικού της περιβάλλοντος. Ο πληθυσμός της στη φύση είναι εξαιρετικά μικρός και μεταβάλλεται κάθε χρόνο. Σε ορισμένες χρονιές, σύμφωνα με τον Ντίξον, έχουν καταγραφεί μόλις τρία φυτά – ή και κανένα. Η κλιματική αλλαγή προσθέτει ακόμα μεγαλύτερη πίεση στο ήδη ευάλωτο είδος. «Μέσα στη διάρκεια της δικής μου ζωής, από το να τη βλέπω, έφτασα να παρακολουθώ πώς αυτό το είδος χάνεται», λέει.

Σήμερα, ως καθηγητής Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Αυστραλίας και πρώην διευθυντής του Kings Park and Botanic Garden, ο Ντίξον έχει ένα νέο όνειρο: να σώσει την υπόγεια ορχιδέα από την εξαφάνιση.

Ένας δεσμός μοναδικός στη φύση

Η Rhizanthella Gardneri δεν είναι απλώς η σπανιότερη ορχιδέα στον κόσμο είναι και από τα πιο μυστηριώδη φυτά που έχουν καταγραφεί. Είναι το μόνο γνωστό φυτό που ανθίζει υπόγεια. Επιπλέον, αναπτύσσεται και παράγει σπόρους εξ ολοκλήρου κάτω από το έδαφος.

Η ικανότητά της να επιβιώνει υπόγεια βασίζεται σε μια εξαιρετικά πολύπλοκη τριπλή συμβιωτική σχέση: συνδέεται με τον θάμνο Melaleuca uncinata, που βρίσκεται πάνω από το έδαφος, μέσω ενός λευκού, νηματοειδούς μύκητα. Ο μύκητας αυτός μεταφέρει θρεπτικά συστατικά από τον θάμνο στην ορχιδέα.

Αυτός ο τύπος συμβιωτικής σχέσης με μύκητες – γνωστός ως μυκορριζικός συσχετισμός – είναι γενικά κοινός στις ορχιδέες, εξηγεί ο φυτολόγος και ορχιδολόγος Τζάκοπο Κάλεβο, ο οποίος μελετά τις ορχιδέες και την κλιματική αλλαγή στην Ευρώπη και τη Δυτική Αυστραλία. «Για να κατανοήσει κανείς πώς επηρεάζει η κλιματική αλλαγή τις ορχιδέες, πρέπει να εξετάσει το σύνολο: την ορχιδέα, τον ειδικό της μύκητα, στην περίπτωση της υπόγειας ορχιδέας, και τον θάμνο Melaleuca», εξηγεί.

«Υπολογίζεται ότι περίπου το 80-90% των φυτών ξηράς έχουν μυκορριζικούς συσχετισμούς», λέει ο Κάλεβο, επίτιμος ερευνητής στον Βασιλικό Βοτανικό Κήπο «Kew» του Λονδίνου και ερευνητικός συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο Curtin της Αυστραλίας. «Όμως ο βαθμός εξάρτησης των ορχιδέων από τους μύκητες είναι μοναδικός».

Οι σπόροι των ορχιδέων είναι εξαιρετικά μικροί και δεν περιέχουν επαρκή θρεπτικά στοιχεία για να βλαστήσουν. «Για να βλαστήσει, η ορχιδέα πρέπει να συνεργαστεί με έναν μύκητα που ζει στο έδαφος και μεταφέρει θρεπτικά συστατικά στο έμβρυο», λέει. Συνεπώς, «οι μύκητες είναι θεμελιώδεις για τη βλάστηση των ορχιδέων — χωρίς αυτούς, οι ορχιδέες δεν μπορούν να επιβιώσουν μακροπρόθεσμα».

Στην περίπτωση της Rhizanthella, το «σύστημα υποστήριξης ζωής» είναι ακόμα πιο περίπλοκο: «Άλλες ορχιδέες έχουν συνήθως μία αλληλεπίδραση — μία ορχιδέα με έναν ή περισσότερους μύκητες», λέει ο Κάλεβο. «Η υπόγεια ορχιδέα, όμως, χρειάζεται και τον μύκητα και τον θάμνο. Αυτό την καθιστά πιο ευάλωτη σε περιβαλλοντικές διαταραχές. Αν συμβεί κάτι στον θάμνο, ο μύκητας δεν μπορεί πλέον να μεταφέρει θρεπτικά συστατικά και η ορχιδέα δεν μπορεί να επιβιώσει».

Θερμότητα και πυρκαγιές

Ο Κάλεβο έχει μελετήσει πώς επηρεάζει η κλιματική αλλαγή τις ορχιδέες της Δυτικής Αυστραλίας, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου προγράμματος διατήρησης ειδών που υλοποιείται από τον Βασιλικό Βοτανικό Κήπο Kew και το Πανεπιστήμιο Curtin.

Χρησιμοποιώντας μοντέλα που προβλέπουν αύξηση της θερμοκρασίας έως και 5°C κατά την περίοδο 1970–2070, εξέτασε 26 είδη ορχιδέας και διαπίστωσε ότι τα περισσότερα ενδέχεται να επιβιώσουν, καθώς έχουν εξελιχθεί να αντέχουν στις ακραίες θερμοκρασίες της Αυστραλίας. Ορισμένες, όπως η «spider orchid», έχουν την ικανότητα να κατεβάζουν τους κονδύλους τους βαθύτερα στο έδαφος, σε πιο δροσερά στρώματα.

Όμως, όπως επισημαίνει ο Κάλεβο, η άνοδος της θερμοκρασίας είναι μόνο μία όψη της κλιματικής αλλαγής. Οι ολοένα συχνότερες δασικές πυρκαγιές αποτελούν σημαντική απειλή. Μια μελέτη του 2025 για 17 είδη ορχιδέας —εκτός της Rhizanthella— έδειξε ότι τα δύο τρίτα των ειδών επηρεάστηκαν αρνητικά από τις πυρκαγιές, ενώ μόνο το ένα τρίτο ευνοήθηκε.

Ένα από τα λίγα ευνοημένα είδη είναι η Pyrorchis nigricans, γνωστή και ως «πυρ-ορχιδέα», η οποία χρειάζεται τη φωτιά για να ανθίσει. Αντίθετα, η Thelymitra macrophylla ή «γαλάζια ηλιακή ορχιδέα», σχεδόν εξαφανίστηκε στις περιοχές που επλήγησαν από τις φωτιές.

Ο Κάλεβο και η ομάδα του μελέτησαν την επίδραση μιας μεγάλης πυρκαγιάς του 2022 στην Rhizanthella και στα συστήματα που τη στηρίζουν. Ένα χρόνο μετά, οι μύκητες στο έδαφος ήταν εντελώς διαφορετικοί από εκείνους σε άθικτες περιοχές — κυριαρχούσαν είδη που αναπτύσσονται αμέσως μετά από φωτιές. Σε ένα τέτοιο έδαφος, η Rhizanthella δεν μπορεί να ευδοκιμήσει. Επιπλέον, οι θάμνοι Melaleuca είχαν καταστραφεί πλήρως.

Ωστόσο, δύο χρόνια μετά την πυρκαγιά, η κατάσταση είχε αλλάξει. Οι μύκητες στο έδαφος είχαν ανακάμψει και πλησίαζαν τη σύνθεση εκείνων των φυσικών οικοσυστημάτων, ενώ και οι θάμνοι άρχιζαν να βλασταίνουν ξανά. Η έρευνα δείχνει ότι η φωτιά μπορεί τελικά να ενισχύσει τη μακροπρόθεσμη υγεία των Melaleuca.

Η Rhizanthella μπορεί να παραμείνει σε λανθάνουσα κατάσταση για αρκετά χρόνια. Αν και δεν έχει εντοπιστεί ακόμη κάποιο φυτό στις καμένες περιοχές, ο Κάλεβο εκτιμά ότι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα επανεμφάνισής της, καθώς οι συνθήκες αποκαθίστανται. Προειδοποιεί, ωστόσο, ότι αν οι πυρκαγιές γίνονται τόσο συχνές ώστε να μην προλαβαίνουν να ανακάμψουν οι μύκητες και οι θάμνοι, τότε το φυτό δεν θα επιβιώσει.

Ακόμη και οι λεγόμενες «ελεγχόμενες καύσεις» που εφαρμόζονται για πρόληψη πυρκαγιών, μπορούν να βλάψουν τις ορχιδέες, ειδικά αν γίνονται την περίοδο της άνθισης. Τότε, οι ορχιδέες ενδέχεται να παραμείνουν σε λήθαργο για να προστατευτούν, σύμφωνα με μελέτες.

Ο Ντίξον και ο Κάλεβο συμφωνούν πως η καταστροφή των φυσικών ενδιαιτημάτων δυσχεραίνει την επιβίωση της υπόγειας ορχιδέας.

Πολλά φυτά σε παγκόσμιο επίπεδο αντιδρούν στην άνοδο της θερμοκρασίας επεκτείνοντας το γεωγραφικό τους εύρος σε πιο δροσερές περιοχές — μια στρατηγική που όμως δεν είναι εφικτή αν δεν υπάρχουν αρκετοί κατάλληλοι βιότοποι.

Πηγή: BBC

Διαβάστε επίσης