Οι Ρομά στην Ευρώπη και η αντιμετώπισή τους - Το ολοκαύτωμα των Σίντι και το κυνήγι από τους Ναζί

Η άφιξη των Ρομά στην Ευρώπη αποτελεί κι αυτή από μόνη της ένα μυστήριο, καθώς υπάρχουν συγκεχυμένες αναφορές. Κατά μία εκδοχή (Ντε Γκέγε και Φανιόν), το 855 υπήρχαν τσιγγάνοι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ενώ οι Pott («Die Zigeuner in Europa und in Asien», Χάλε, 1844) και P. Bataillard («Revue critique», τόμος 1, 1875) κάνουν μνεία για τσιγγάνους στη Λαμία πριν το 865, όπως αναφέρει ο Κώστας Μπίρης («Οι Τσιγγάνοι… Ρωμ και Γύφτοι», Αθήναι 1954). Ωστόσο μόλις κατά τα μέσα του 13ου αιώνα υπάρχουν σαφείς αναφορές για τσιγγάνους στην Ευρώπη. Σε έγγραφο του 1260, το οποίο στέλνει ο βασιλιάς της Βοημίας Ότοκαρ Β’ προς τον πάπα Αλέξανδρο IV συμμετείχε κι ένας λαός που λεγόταν Τσίγγαροι. Και από τις δύο αυτές πηγές δεν προκύπτει ότι αυτοί οι πληθυσμοί κατοικούσαν μόνιμα στην Πολωνία ή τη Βοημία, αλλά ότι ορμητήριό τους ήταν η Ουγγαρία.

Ακόμα μεγαλύτερη απόδειξη για την μόνιμη εγκατάσταση των τσιγγάνων στις παραδουνάβιες χώρες αποτελούν δύο γραπτές μαρτυρίες που έφερε στο φως το 1877 ο Ρουμάνος ιστοριοδίφης Χαζντέου. Στο πρώτο, το «Βιβλίο δωρεάς» του αυτοκράτορα των Σέρβων Στέφανου Ντουσάν που έχει γραφτεί το 1348 υπάρχουν αναφορές για δωρεές προς το μοναστήρι των Αρχαγγέλων της Πρισρένης (Πρίζρεν, σήμερα στο Κόσοβο), ανάμεσά τους και οι εξής: «Ιδού οι τσιγγάνοι: ο πρωτομάστορας Ράικο, ο Μπόικο γιος του Ζλατάρ, ο Βασίλης, γιος του Πρεσβέτ, ο Σοκόλης γιος του Σουκιγιάς, που δίνουν κάθε χρόνο 40 πέταλα αλόγων». Δεύτερη αναφορά υπάρχει σε ένα έγγραφο του μοναστηριού της Τσιμάνας, στην Ολτένια της Ρουμανίας που εκδόθηκε το 1387, όμως αναφέρεται σε γεγονότα των μέσων του 14ου αιώνα. Το έγγραφο εκδόθηκε από τον βοεβόδα Μίρτσεα και αναφέρεται στον βοεβόδα Βλαδίσλαο, στα χρόνια του Στέφανου Ντουσάν: «Εκτός από αυτά, η μεγαλειότης μας επικυρώνει τις δωρεές που έγιναν από τον θείο μου Βλαδίσλαο της Βόντιτσας: το χωριό του Γιδόβσιτας, με τα περιβόλια του Μπανίνου και τους μύλους της Μπιστρίτσα και 40 οικογένειες τσιγγάνων».

Κομβικό γεγονός για τη μετακίνηση των τσιγγάνων προς την Ευρώπη ήταν η μάχη της Νικόπολης του Κάτω Δούναβη, που έγινε το 1396 ανάμεσα στους Οθωμανούς του Βαγιαζήτ και τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, επικεφαλής των οποίων ήταν ο Σιγισμόνδος, βασιλιάς της Ουγγαρίας και αυτοκράτορας της Γερμανίας και μαζί οι σύμμαχοί του, ηγεμόνες της Γαλλίας, της Βαυαρίας και της Βλαχίας. Ο Βαγιαζήτ συνέτριψε τους αντιπάλους του και οι τσιγγάνοι πέρασαν τον Δούναβη και κατέφυγαν στη χώρα του Σιγισμόνδου. Το γεγονός ότι αυτός τους δέχτηκε με τόση προθυμία και συμπάθεια δείχνει ότι πολέμησαν στο πλευρό του και ότι ίσως τον βοήθησαν να περάσει τον Δούναβη. Και στην τσιγγάνικη παράδοση υπάρχει η αναφορά ότι πέρασαν στη βόρεια πλευρά του Δούναβη όταν ο Σιγισμόνδος βρισκόταν σε πόλεμο «με ένα μεγάλο σουλτάνο». Ο αριθμός των τσιγγάνων αυτών ήταν 3.000-4.000. Μετά το 1417 οι τσιγγάνοι συνεχίζουν τη διασπορά τους στην Ευρώπη, χωρισμένοι σε καραβάνια. Κατά τους Ελβετούς χρονογράφους Σπρέχερ, Βάλζερ και Κόρνερ, στις αρχές του 1518 εμφανίστηκαν στο Μέισεν της Σαξονίας, στη Λειψία και την Έση και κατά το τέλος του ίδιου έτους φτάνουν στο Άουγκσμπουργκ. Δεν είναι περισσότεροι από 1.400 και έχουν ως αρχηγό τους κάποιον Μιχαήλ. Οι Γερμανοί που τους βλέπουν ξαφνικά να στρατοπεδεύουν έξω από τις πόλεις τους, τους δέχονται με δυσπιστία. Όταν οι τσιγγάνοι με κλεψιές και αγυρτείες έδειξαν μερικά στοιχεία του χαρακτήρα τους, οι Γερμανοί σκοτώνουν μερικούς από αυτούς. Έτσι, οι τσιγγάνοι συνεχίζουν την περιοδεία τους.

Τον Οκτώβριο του 1419 φτάνουν στο Σιστερόν της Προβηγκίας όπου έγιναν γνωστοί ως Σαρακηνοί, ονομασία που δινόταν στους Άραβες τα μεσαιωνικά χρόνια. Τον Ιούλιο του 1422 μια άλλη ομάδα διασχίζει την Ελβετία και τη βόρειο Ιταλία και φτάνει στην Μπολόνια. Αρχηγό τους είχαν κάποιον Ανδρέα που είχε τον τίτλο του δούκα. Ο χρονογράφος Άλμπερτ Κραντς που τους γνώρισε, γράφει ότι τους έλεγαν συνήθως Τατάρους (φυσικά δεν είχαν καμία σχέση με τον τουρανικό λαό της νότιας Ρωσίας) και στην Ιταλία Cianos (Egyptianos). Εκτός από τον «δούκα» είχαν σαν αρχηγό και έναν «κόμητα». Αυτοί τους δίκαζαν και στις διαταγές τους όφειλαν να υπακούουν. Πάντως, ούτε και στην Μπολόνια τα πήγαν καλά με τους κατοίκους. Η γυναίκα του αρχηγού τους έλεγε ότι ήξερε να προβλέπει τη μοίρα. Οι Ιταλοί έσπευδαν μαζικά σ’ αυτή για να τη συμβουλευθούν!

Το 1423 οι τσιγγάνοι έφυγαν από την Μπολόνια και πήγαν στη Ρώμη. Εκεί, ο Πάπας τους έδωσε litteras promotorias, δηλαδή διαβατήρια, που τους παρείχαν άδεια εισόδου στις καθολικές χώρες, διαμονής σε αυτές και επιστροφής. Από τη Ρώμη, επιστρέφουν στην Ελβετία με άλλον δούκα αρχηγό, τον Μιχαήλ, που τους είχε οδηγήσει στη Γερμανία. Με τα έγγραφα του Πάπα, τον Αύγουστο του 1427 έφτασαν στο Παρίσι και κατασκήνωσαν γύρω από την εκκλησία του Saint Denis. Λίγο πριν το 1440 έφτασαν στην Αγγλία όπου «συστήθηκαν» ως Αιγύπτιοι. Είναι άγνωστο πώς έφτασαν εκεί. Πάντως αντιμετωπίστηκαν εχθρικά και διατάχθηκαν να επιστρέψουν στην ηπειρωτική Ευρώπη (1451). Αντί γι’ αυτό όμως, προχώρησαν βορειότερα και κατά τον Guido Cora, το 1492 βρέθηκαν στη Σκωτία.

Το 1447 από τους τσιγγάνους της Γαλλίας («Σαρακηνούς») μια μεγάλη ομάδα εφοδιασμένη με το παπικό έγγραφο πέρασε τα Πυρηναία και βρέθηκε στην Ισπανία (Καταλονία). Παράλληλα, οι «Σαρακηνοί» της Γαλλίας, με έγγραφη εξουσιοδότηση από τον βασιλιά της διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη της χώρας. Ως τα μέσα του 15ου αιώνα συνεχίζονταν οι αφίξεις τσιγγάνων στη «Γηραιά Ήπειρο». Σύμφωνα με τους Aventin και Turmeyer, στο έργο τους «Annales Boiorum» (1554), το 1438 υπήρξε μαζική είσοδος τσιγγάνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Ουγγαρία. Ο Σιγισμόνδος της Ουγγαρίας αναδείχθηκε σε ευεργέτη των τσιγγάνων. Τσιγγάνοι που έμεναν στο Ζιπς της Ουγγαρίας, με αρχηγό τους τον βοεβόδα Λάσλο κατάφεραν να πάρουν από τον Σιγισμόνδο άδεια να σχηματίσουν παροικίες στις «ελεύθερες και βασιλικές πόλεις». Τους επέτρεψε να έχουν τον δικό τους βοεβόδα, πολύ σημαντικό προνόμιο, που καταργήθηκε το 1609 και τους αναγνώρισε σε όλη την Ουγγαρία ως peculium regis δηλαδή «κτήμα του βασιλιά». Αυτό τους εξασφάλιζε ασυλία και προστασία, όμως ουσιαστικά γίνονταν δούλοι.

Η αντιμετώπιση των τσιγγάνων

Προς τα τέλη του 15ου αιώνα άρχισαν -σύμφωνα με τον Marquis Colocci Adriano- να εκδίδονται τα πρώτα επίσημα διατάγματα που έδιωχναν τους τσιγγάνους από τις χώρες που είχαν εγκατασταθεί. Το 1492 ισπανικό δικαστήριο ήταν αυτό που εξέδωσε απόφαση υποβολής προτάσεων για εκδίωξη των Ρομά από τη χώρα. Στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το 1498 εκδόθηκε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο, όποιος χτυπά ακόμα και τσιγγάνους που δεν διέπραξαν κανένα έγκλημα, δεν τιμωρείται. Το 1539 οι Ρομά εκδιώκονται από τη Γαλλία με διάταγμα του Φραγκίσκου Α’. Το ίδιο γίνεται και με τους τσιγγάνους στο Βασίλειο της Νάπολης με μια σειρά διαταγμάτων μεταξύ 1555-1585 και ενδιάμεσα, το 1566 από το Παπικό Κράτος. Το 1633 οι Ρομά στην Ισπανία υποχρεώνονται να ντύνονται, να μιλούν και να συμπεριφέρονται διαφορετικά από τους Καστιλιάνους. Υποχρεώνονται, αν και φύσει νομαδικός λαός, να ζουν σε μόνιμη κατοικία. Το 1693 στο Μιλάνο εκδίδεται μια απαράδεκτη απόφαση με βάση την οποία ο κάθε πολίτης μπορεί να σκοτώσει απεριόριστο αριθμό τσιγγάνων, χωρίς να τιμωρηθεί και επίσης να τους αρπάξει όλη την περιουσία τους.

Με μια σειρά διαταγμάτων (1758-1773) η Μαρία Τερέζα της Αυστρίας, επιχείρησε να αφομοιώσει τους Ρομά, απαγορεύοντας τους γάμους πολιτών με τσιγγάνους, ενώ όσα τσιγγανόπουλα ήταν μικρότερα των πέντε ετών θα δίνονταν σε ανάδοχες οικογένειες. Ο Ιωσήφ Β’ μείωσε την ηλικία των παιδιών στα τέσσερα έτη το 1782.

Τον 19ο αιώνα επιστήμονες και συγγραφείς χρησιμοποίησαν απαράδεκτους και άκρως προσβλητικούς χαρακτηρισμούς για τους τσιγγάνους. Για παράδειγμα, στην Ιταλία ο Francisco Predari, σε βιβλίο του χαρακτηρίζει τους τσιγγάνους «ανθρώπινα ερπετά»… Ο, κατά τ’ άλλα, διαπρεπής γιατρός, πανεπιστημιακός και εγκληματολόγος Cesare Lombroso (1835-1909) χαρακτήρισε τους τσιγγάνους ως «ένα είδος εγκληματιών», το οποίο πρέπει να εκλείψει. Τα χειρότερα όμως δεν είχαν έρθει ακόμα για τους Ρομά και τους Σίντι (μια φυλή Ρομά της Κεντρικής Ευρώπης). Το ολοκαύτωμα από τη ναζιστική Γερμανία στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από 200.000 από αυτούς…

Το ολοκαύτωμα των Ρομά και των Σίντι από τους ναζί

Τον 19ο αιώνα εμφανίστηκε όπως είδαμε παραπάνω, το λεγόμενο «τσιγγάνικο ζήτημα». Ξεκίνησε από εθνικιστικούς κύκλους και τον Τύπο και σταδιακά εξελίχθηκε σε γενικευμένη άρνηση και τη φυλετική θεωρία. Στην Πρωσία ακολουθώντας μια παλιά αστυνομοκεντρική θεωρία και παράδοση, ο πληθυσμός των πόλεων τέθηκε υπό τον αυστηρό έλεγχο του στρατού. Επί Κάιζερ Βίλχελμ ΙΙ θεωρήθηκε ότι κινδυνεύει η ασφάλεια του Ράιχ από εν δυνάμει εχθρούς. Η Αστυνομία άρχισε να επεμβαίνει. Η λεγόμενη «μάστιγα των τσιγγάνων» πήρε άλλες διαστάσεις. Από «μάστιγα της επαρχίας» οι τσιγγάνοι θεωρούνταν πλέον κοινωνικός κίνδυνος. Στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης δεν εξαπολύθηκε μαζικό κυνηγητό εναντίον των τσιγγάνων. Οι αστυνομικοί συλλάμβαναν μόνο όσους έπεφταν τυχαία στα χέρια τους, για να τους εξαναγκάσουν σε έναν τρόπο ζωής ο οποίος ανταποκρινόταν περισσότερο στις επικρατούσες κοινωνικές δομές. Η «φυλετική καθαρότητα» που προπαγανδίστηκε από τους οπαδούς του Χίτλερ, που ανέβηκε στην εξουσία το 1933, ως μέσο για την εκκαθάριση της κοινωνικής αταξίας επέφερε μια νέα αλλαγή στο προσκήνιο. Οι Σίντι και οι Ρομά χρησιμοποιήθηκαν ως μοντέλα για τον ορισμό των αντικοινωνικών στοιχείων, ενώ μεμονωμένα άτομα και οικογένειες υποβλήθηκαν σε διαδικασίες γνωμάτευσης φυλετικής καθαρότητας που αποσκοπούσαν στον αποκλεισμό τους από τη γερμανική εθνική κοινότητα.

Το 1936 ιδρύθηκε το τμήμα έρευνας της φυλετικής καθαρότητας υπό τη διεύθυνση του Ρόμπερ Ρίτερ ως τμήμα L3 της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Ράιχ, μιας υπηρεσίας του υπουργείου Εσωτερικών. Το Ινστιτούτο αυτό είχε αναλάβει την απογραφή των Σίντι και των Ρομά και σε συνεργασία με το Ειδικό Τμήμα Ασφαλείας και στη σήμανση όλων σχεδόν των μελών της μειονότητας. Το τμήμα έρευνας της φυλετικής καθαρότητας δεν είχε μοναδική απασχόληση τη σήμανση και το «ξεσκαρτάρισμα» των Σίντι και των Ρομά αλλά προετοίμαζε και τον διωγμό των Εβραίων.

Με το απαγορευτικό διάταγμα της 17/10/1939, σύμφωνα με το οποίο οι Σίντι και οι Ρομά της Γερμανίας δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν τον τόπο διαμονής τους άρχισε η καταμέτρηση και η καταχώρησή τους από τις αρμόδιες αστυνομικές Αρχές και οι φάκελοι στάλθηκαν στα κεντρικά της Ασφάλειας στο Βερολίνο. Σε μια πρόσθετη οδηγία προς τις αρμόδιες Αρχές αναγγέλθηκαν οι μαζικές εκτοπίσεις για τον Μάιο του 1940. Η οδηγία έκανε λόγο για δημιουργία ειδικών στρατοπέδων συνάθροισης και την προετοιμασία ομάδων φρούρησης, μεταφορικών μέσων για τη μεταφορά στα στρατόπεδα και την τροφοδοσία κατά τη διάρκεια της μεταφοράς.

Υπό το ναζιστικό καθεστώς, οι γερμανικές Αρχές υπέβαλαν τους Ρομά και τους Σίντι σε αυθαίρετη κράτηση, στείρωση, καταναγκαστική εργασία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, απελάσεις και μαζικές δολοφονίες. Δεν ήταν λίγοι και οι Ρομά που χρησιμοποιήθηκαν ως πειραματόζωα από τον διαβόητο δόκτορα Μένγκελε και τους συνεργάτες του. Η «τελική λύση» στο θέμα των τσιγγάνων επιτεύχθηκε με διαταγή του αρχηγού των SS Χίμλερ στις 16/12/1942. Σύμφωνα με τις οδηγίες του διατάγματος «Άουσβιτς» που εκδόθηκε στις 29/1/1943, σχεδόν όλοι οι Σίντι και Ρομά εκτοπίστηκαν οικογενειακώς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης (στρατόπεδο των τσιγγάνων) στο Άουσβιτς χωρίς να ληφθεί υπόψη το ποσοστό τσιγγάνικου αίματος του καθενός.

Το ειδικό Τμήμα Ασφαλείας και το τμήμα έρευνας της φυλετικής καθαρότητας είχαν καταγράψει και επιλέξει για εκτόπιση στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς- Μπίρκεναου πολύ περισσότερους από 20.000 Σίντι και Ρομά που ζούσαν στο γερμανικό Ράιχ και στην Αυστρία. Με μια ειδική επιστολή, οι αρμόδιες υπηρεσίες της Ασφάλειας καλούνταν τον Ιανουάριο του 1943 να δημεύσουν τις εναπομείνασες περιουσίες των τσιγγάνων που θα κλείνονταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατόπιν διαταγής του αρχηγού των SS. Από τους καταγεγραμμένους Σίντι και Ρομά λίγοι επέζησαν. Μόνο στο Άουσβιτς- Μπίρκεναου δολοφονήθηκαν σχεδόν 20.000. Τη νύχτα της 2ας προς 3η Αυγούστου 1944 το στρατόπεδο τσιγγάνων και συγκεκριμένα ο τομέας ΒΙΙe του Άουσβιτς- Μπίρκεναου διαλύθηκε. Πριν από αυτό επιλέχθηκαν οι τελευταίοι Σίντι και Ρομά που ήταν ικανοί για εργασία και μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ και του Ράβενσμπρουκ. Να σημειώσουμε ότι ανάμεσα σε αυτούς που εκτελέστηκαν υπήρχαν και Γερμανοί τσιγγάνοι, που όχι μόνο πολέμησαν στο πλευρό των ναζί αλλά και κάποιοι από αυτούς είχαν παρασημοφορηθεί για τη δράση τους!

Όταν τελείωσε η διαδικασία που αναφέραμε παραπάνω, οπλισμένοι στρατιώτες των SS περικύκλωσαν τον τομέα ΒΙΙe του στρατοπέδου. Οι μη ικανοί για εργασία Σίντι και Ρομά, περίπου 3.000, κυρίως γέροι και γυναικόπαιδα, παρά τις απέλπιδες προσπάθειές τους να αντισταθούν βρήκαν φρικτό θάνατο στους θαλάμους αερίων. Η 2α Αυγούστου κηρύχθηκε το 2015 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως «Ευρωπαϊκή Ημέρα Μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Ρομά».

Το ολοκαύτωμα των Ρομά και των Σίντι είναι γνωστό ως «porajmos». Ο όρος (porajmos, porrajmos ή pharrajimos - κυριολεκτικά, «αφανισμός» ή «καταστροφή» σε ορισμένες διαλέκτους της γλώσσας ρομανί εισήχθη από τον Ίαν Χάνκοκ στις αρχές της δεκαετίας του '90. Ο Χάνκοκ επέλεξε τον όρο, που επινοήθηκε από έναν Ρομά της φυλής Καλντεράς από διάφορες προτάσεις σε μια άτυπη συνομιλία το 1993.

Πόσοι Σίντι και Ρομά δολοφονήθηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;

Ο αριθμός των Ρομά που έχασαν τη ζωή τους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν είναι εξακριβωμένος. Για πολλά χρόνια η γενοκτονία των τσιγγάνων στην Ευρώπη, καθώς οι εκτελέσεις επεκτάθηκαν σε όλες τις χώρες που κατείχαν οι δυνάμεις του Άξονα, δεν είχε αναδειχθεί. Η Ελλάδα ήταν μία από τις ελάχιστες ευρωπαϊκές χώρες κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όπου δεν έγιναν διώξεις Ρομά. Σίγουρα, οι θάνατοι των Ρομά ήταν περισσότεροι από 220.000 (σε σύνολο 700.000 στην Ευρώπη) που αναφέρει ο Μάρτιν Γκίλμπερτ. Το Μουσείο Ολοκαυτώματος των Η.Π.Α. παρουσίαζε μελέτες σύμφωνα με τις οποίες ο αριθμός των Σίντι και Ρομά που εκτελέστηκαν ήταν μεταξύ 250.000 και 500.000.

Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθεί μια αναφορά του υπουργού Δικαιοσύνης του Γ’ Ράιχ Τίρακ, έπειτα από μια συνάντησή του με τον Γκέμπελς το 1942. Σ’ αυτή συνοψίζονται οι απόψεις των ναζί για Εβραίους και Ρομά.

«Όσον αφορά στην εξόντωση αντικοινωνικών υπάρξεων ο δρ. Γκέμπελς είναι της άποψης ότι οι Εβραίοι και οι τσιγγάνοι πρέπει κυριολεκτικά να εξοντωθούν. Είπε ότι η ιδέα της εξόντωσης δια της εργασίας είναι η καλύτερη…».

Διαβάστε επίσης